Qırımtatarlar: saqlanmaq. Devamı ne?

«Fikir» rubrikası, mahsus Qırım.Aqiqat içün

«Qırımtatarlar qayda kete ve nege ıntıla» suali yañı degil, amma Qırımnıñ doquz yıl devam etken işğali ve Qırım yarımadasınıñ keleceginen bağlı arzularımızda aktualligini coymayıp, daa müim ola. Er angi cemiyetniñ kimliginde ve özüni tanımasında tarihiy ve medeniy hatıra bar, olar umumiy tarifler etrafında şekillene. Bu tariflerde cemiyetniñ keçmiş hatıraları ve kelecekke ıntıluvı bar.

Umumiy tarihiy tecribe aqqında hatırlamaq insanlarnı cemiyetke birleştire. 2014 senesi Rusiye Federatsiyası Qırımnı işğal etken soñ Ukrayına cemiyetinde keç olsa da, Qırım yarımadası qırımtatarlarnıñ vatanı olaraq tanılıp başlandı. Qırımtatarlar içün Vatan tarifleri 1944 senesi cinaiy sürgünliknen terenden bağlıdır.

Qayd etmeli ki, qırımtatar sürgünligi bir adise degil, vaqıt ya da qurulışnen uzatılğan bir esnas edi. Bu qurulışnıñ eki ölçevi bar edi: akimiyet ve halq. Akimiyet içün sürgünlik Qırımnı qırımtatarlardan temizlev ıntıluvı, müstemlekeleştirüv ve yarımadanıñ tatarsızlaştırıluvı oldı. Sürgünlik alâ daa olmağan bir şeklinen belli, çünki Qırımdan bütün halq çıqarıldı.

1944 senesiniñ qırımtatar sürgünligi sovet rejiminiñ eñ büyük cinayetlerinden biri ve tamır halqnı onıñ toprağından çıqaruv imperiya siyasetiniñ külminatsiyası edi. Şübhesiz, qırımtatar sürgünligi bir genotsiddir: bütün halqnı Qırımdan çıqaruv tek insan qurbanlarına sebep olmadı, halqnıñ yaşayışı, içtimaiy quruluşı ve medeniyeti yoq etildi.

Qırımtatar halqınıñ ananeviy turmuşını Qırım.Aqiqat fotoresimlerinde baqıñız.

Qırımtatarlar ğurbette olğanda akimiyet Qırımda tamır halqnıñ izlerini silmek içün çoq şey yaptı, neticede yarımadanıñ sıfatı deñişti. Sürgünlik maqsadı halqnı bir cemiyet olaraq yoq etüv ve birleşmek içün manalardan marum etüv olğan bir esnas edi.

Hususan, Orta Asiyanıñ uzaq yerlerine halqnı yerleştirüv qırımtatarlarnıñ assimilâtsiyasına sebep olmaq kerek edi. Amma sürgünlikniñ manası yañı degil edi, çünki akimiyet halqnı tuvğan toprağından ilk sefer sürgün etmedi. Böylece, tamır halqnı vatanından çıqaruv kolonial imperiya siyasetiniñ devamı edi.

1944 senesinden soñ imperiya zulumları bitmey, çünki sürgünlik qırımtatarlarnı ğurbette, iftirada, hainlikte qabaatlap, qaytuv yasağında ve diger vastalarnen assimilâtsiyağa oğratuv ıntıluvlarınen kerçekleştirile. Neticede, mında şunı hatırlatmaq Kerek, 2014 senesinden soñ gibrid sürgünlik añlamı peyda ola.

Halq içün de sürgünlik tek 1944 senesi mayısta olğan bir adise degil edi: qart insanlar sıq-sıq «sürgünlikte» dep ayta, çünki bu söznen qırımtatarlar ğurbetni añlata. Özüni ve vatanını añlav, aqları, qaytuv oğrunda küreş ve, niayet, vatanına yetüv olğan uzun bir esnas.

Qırım Vatan olaraq köründi

1944 senesine qadar qırımtatarlarnıñ (etnik, diniy) yerli (topraq) kimligi bar edi: köy ya da şeeriniñ sakini olıp, özüni qomşularınen aynı saya edi. «Olarnıñ toprağı» balalığından tanığan yeriniñ sıñırlarında edi. Şu sebepten sürgün etilgenlerniñ hatıralarından yük maşinalarınen çıqarılğan vaqıtta köyünen vedalaşuv levhası pek çoq.

Sürgünlik bütün Qırım yarımadasını Vatan olaraq körmelerine sebep oldı. Hatıralarda müim bir şey bar, tren Qırımnı qaldırıp, Or Qapu (Perekop) («Or Qapıdan ötemiz») ya da Sivaştan ketkende vedalaşuv levhası tekrarlana. Qırım artta qalğan demek: «Er kes tuvğan toprağından çıqarılğanını añlap, ökür-ökür ağladı». Musfire Muslimova yaşları büyük olğan insanlar tren Sivaştan keçkende vatanınen vedalaşqan edi, dep qayd etken edi hatıralarında: «Sağlıqnen qal, tuvğan Qırımımız! Ketemiz, daa körüşip olacaqmızmı?». Balalarğa şöyle ayta ediler: «Baqıñız, balalar, Sivaştan, Qırımnıñ qapusından ketemiz. Vatanıñız Qırımnı bir vaqıt unutmañız!».

• Qırım. Aqiqat

Qırım.Aqiqat, bu tarih ilhaqtan evel nasıl qayd etilgenini hatırlatmaq istey

Ğurbette keçken yıllar ve Qırımnıñ farqlı rayonlarından kelgen insanlarnen vatan hatırlavlarını paylaşuv bunı daa quvetleştirdi. Şunıñ içün sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ ekinci, hususan üçünci nesiliniñ Üsküt, Tavbadraq ya da Qurmannı tuvğan toprağı, vatanı olaraq körmesi ekinci sırağa keçe. Bütün Qırım yarımadası Ana Vatan, Ana Yurt olaraq qabul etile. Zemaneviy qırımtatar kimliginiñ şekillenmesine sürgünlik yarası ve avdet küreşi pek tesir etken.

Halqnıñ qaytuv ğayesi etrafında birleşüvi

Qırımtatar milliy areketiniñ meydanğa kelüvi ğurbette peyda olğan qaytuv ğayesi ve oña ıntıluvınen bağlı edi. Bu ğayeniñ temelleri vatan tarifleri edi. Bu tarifler tek birinci degil, qırımtatarlarnıñ ekinci ve üçünci nesilinde vatanğa qaytuv ve ıntıluv ğayesiniñ şekillenmesine tesir etti. Bu ğaye adaletniñ ğayrıdan tiklenmesine ıntıluvğa da esaslandı: sürgünlik adaletsizlik, halqqa qarşı yapılğan bir cinayet olaraq qabul etildi.

Kerçekten, qırımtatarlarnıñ qaytuv oğrunda milliy areketi kütleviy edi, çünki adalet oğrunda küreş ve tuvğan topraqqa qaytuv etrafında quruldı. Bu mevzular, ebet, müstemlekeleştirüvge qarşı edi, bu 20-nci asırnıñ ekinci yarısında dünya tendentsiyalarına yaqın olıp, bugün de aktual qala.

Küreş ve evine qaytuv cemiyetni farqlı usullarnen birleştirdi. Em petitsiyalarda imzalar toplandı, cemiyet tanıştı ve añladı/is etti. 1967 senesinden soñ gizli yasaqqa baqmadan, Qırımğa ketmege cesaret etkenlerge maddiy yardım kösterildi. Akimiyet tarafından taqip etilüv ve tirenüv de halqnı birleştirgen ediler.

Şimdi

Tuvğan topraqqa qaytqan soñ yerleşüv, hususan, 1990-larnıñ siyasiy ve iqtisadiy buhranları, soñra da Qırımnıñ Rusiye Federatsiyası tarafından işğal etilüvi şaraitlerinde birleşüv noqtalarınıñ dağılmasına ve müim yerlerniñ deñişmesine tesir etti. Ne de olsa, cemiyetniñ umumiy qıymetler ve kimligini saqlap qaluv etrafında cemiyetni birleştirüv ihtiyacı bar.

Vatan, tuvğan topraq qırımtatarlar içün qıymet olıp qala. Adaletke ıntıluv da aktual olıp qala. Şimdiki şaraitlerde, bütün telükelernen beraber halq tek özüni saqlap qalmaq degil, mana ve ıntıluvlarını zamanımıznıñ talaplarına uyğunlaştırmalı.

• Ebazer Pinhas
• Qırım. Aqiqat

Mayıs 13-te Qırımda sürgünlik vaqtında elâk olğan qırımtatarlarnıñ hatırasına Çatırdağğa ananeviy çıqış yapıldı

Qırımtatarlarğa, şübhesiz, azatlıqqa sevgi, itibar ve adaletke ıntıluv hastır. Belki, bu degenler cemiyet içün oriyentir olmalı?

Qırımtatarlar umumiy tarihiy tecribeniñ, sürgünlik yarasınıñ taşıyıcıları ola, Rusiye olar içün müstemlekecidir. Tuvğan topraqnı añlav ve halqnıñ kolonial statusınıñ aqibetlerini yoq etmege isteknen beraber qırımtatarlarnıñ müstemlekeleştirilüvden serbest bir ilerilev belgilene.

SEE ALSO:

«Tamır halqlarnıñ Qırımdaki aqları Moskvanı qorquza»

Martin Kislıy, tedqiqatçı, Kyiv-Moğıla akademiyası Milliy universitetiniñ ocası, «Qırımtatarlar içün bir teşebbüs» leyhasınıñ iştirakçisi

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.