2021 senesi Ukraina akimiyeti Qırımnıñ reintegratsiyasını temin etmek içün bir qaç qanunnı qabul etti. Aprel ayında Ukraina Nazirler şurası qırımtatar tili inkişafınıñ kontseptsiyasını taqdirledi. İyül ayında Yuqarı Rada «Qırım» serbest iqtisadiyat alanını lâğu etti ve «Ukrainanıñ tamır halqları» qanunını qabul etti, dekabr ayında ise Ukrainağa qarşı silâlı tecavuz neticesinde azatlıqtan marum etilgen şahıslarnıñ ve qoranta azalarınıñ içtimaiy ve uquqiy qorçalavı aqqında qanun leyhasını birinci oquvda qoltuttı.
Qırımnıñ reintegratsiya yolunda Ukraina qanunları nasıl deñişe? Bu deñişmeler qırımlılarnıñ yaşayışına nasıl tesir etecek? Bu mevzularnı «Qırım.Müim» tok-şousında, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında, alıp barıcı Sergey Mokruşin ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov muzakere ettiler.
Refat Çubarov qayd etkenine köre, siyasiy faaliyeti devamında Rusiyeniñ tamır halqlar qanunına bergen menfiy cevabını daa iç bir Ukraina teşebbüsine bergenini hatırlamay.
– Rusiye akimiyeti bu qanunnıñ Qırım yarımadasınıñ Ukrainağa ait olğanını belgilegenini añlay, çünki kelecegini belgilemek aqqı olğan subyekt bar. Qırımtatar halqı, qaraylar ve qırımçaqlar – Ukrainanıñ tamır halqları. Rusiye esasları degil, Qırımnıñ Rusiyege ait olğanına dair mifik bir şey degil, Ukraina terkibinde kelecegini belgilev aqqı olğan üç tamır halq. Moskvanı bu qorquza.
2021 senesi dekabrniñ 23-nde olıp keçken matbuat konferentsiyasında Rusiye prezidenti Vladimir Putin bu Ukraina qanunına daa bir kere açuvlandı.
«Tamır halqlar qanunını qabul ettiler, bu topraqta, ait olğan topraqlarında yaşağan ruslarnı tamır olmağan halq dep ilân ettiler. Söz sırası, leh, macar, romenlerni de öyle», – dep bildirdi o.
Çubarovnıñ aytqanına köre, yarımadada yaşağan qırımtatarlar Ukrainanıñ tamır halqlar qanunını «büyük sevinçnen ve buña o qadar vaqıt ketkeni içün yazıqsınıp qarşıladı». Esas Ukrainada qaray ve qırımçaqlarnı temsil etken teşkilâtlar Qırımtatar Milliy Meclisinen beraber «bu qanunnı qullanmaq içün faal azırlıq köre», dep ayta o. Çubarovnıñ malümatına köre, 2022 senesiniñ başında Ukraina Nazirler şurasına berilmesi planlaştırılğan normativ akt leyhaları azırlanıldı.
– Bir qaç normativ aktnı azırladıq, (Ukraina – QA) Nazirler şurası olarnı eñ yaqın vaqıtta qabul eter, dep ümüt etemiz. Bu vesiqalar tamır halq vekilleriniñ icra ve temsiliy organlarınen mesleat keçirmesi ve Ukraina tamır halqları teşkilâtlarına temsiliy organ statusını berüv tertibinen bağlıdır. Ukraina Nazirler şurası bu normativ aktlarnı tasdıqlasa, Ukraina ükümeti, nazirlikler ve müessiseler Qırımnıñ kelecegi ve tamır halqlarınen bağlı qararlarnı qabul etkende olarnıñ temsiliy organları, hususan Qırımtatar Milliy Meclisinen keliştirecek nevbetteki basamaqqa keçe bilecekmiz.
Ukraina ükümeti 2022 senesinden 2032 senesine qadar Qırımtatar tiliniñ inkişaf kontseptsiyasını taqdirlep, qırımtatar elifbesiniñ latin urufatına keçüvini tasdıqladı. Qırımtatar Milliy Meclisi bu qararlarnı pek müim dep adlandıra, çünki, onıñ fikirince, bir çoq qırımtatarınıñ ana tili seviyesi «daa yahşı ola bilir edi». Çubarov bunı 1944 senesi qırımtatar halqını Qırımdan sürgün etüvniñ ve on yıllarnen zorlav assimilâtsiyanıñ «felâketli aqibetleri» dep añlata.
2022-2032 seneleri – BM ilân etken tamır halqlar tilleriniñ on yılıdır. Ukraina, bu on yıl daa başlamağanda, bunıñ içün temel azırlağan dünya devletleriniñ birincileri sırasındadır
– Bugünde-bugün qırımtatar tili ğayıp oluv telükesi altında olğan UNESCO tilleri cedveline kirsetildi. (Sürgünlikten soñ – QA) vatanına qaytqan qırımtatarlar qırımtatar tilinde tasil berilecek mektep ve sınıflarnı açtırmağa tırıştı. Amma (yerli akimiyetniñ – QA) qarşılığı ve sabotaj sebebinden bu zor edi. Şimdi tilni saqlap qalmaq ve ğayrıdan tiklemek içün devlet qoltutacaq sistematik tedbirler kerek. Ve Ukraina devleti qırımtatar tiliniñ ğayrıdan canlanması ve inkişaf etmesi içün emsali olmağan tedbirler aldı. 2022-2032 seneleri – BM ilân etken tamır halqlar tilleriniñ on yılıdır. Ukraina, bu on yıl daa başlamağanda, bunıñ içün temel azırlağan dünya devletleriniñ birincileri sırasındadır.
Refat Çubarov, Ukrainada Qırımtatar tiliniñ inkişaf kontseptsiyası oqutuv bazasını inkişaf ettirmege, zemaneviy derslikler, ilmiy iş ve qırımtatar edebiyatınıñ antologiyasını azırlamağa yardım eter, dep ümüt ete. Onıñ fikirince, al-azırda Qırımda qırımtatar tiliniñ inkişafı imkânsız ola, çünki Rusiye kontrolindeki akimiyeti bunıñ içün şaraitler yaratmay. Yarımadada qırımtatar tiline berilgen devlet statusı «qırımtatar halqı kimligini yoq etüvniñ örtüsi» ola.
Ukrainağa qarşı silâlı tecavuz neticesinde azatlıqtan marum etilgen şahıslarğa ve qoranta azalarına içtimaiy ve uquqiy qoruv №6104 qanun leyhasını Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi pek beklenilgen dep adlandıra.
Onıñ fikirince, bu qanun – Rusiyeniñ arbiy tecavuzından zarar körgen Ukraina vatandaşlarınıñ meselelerini çezmek ıntıluvıdır. Vesiqa Qırım ve qomşu Rusiye apishanelerinde tutulğan insanlarğa «ahlâqiy, uquqiy ve maddiy yardım kösterüv» imkânı ve tertibini belgilemekte, dep ayta Refat Çubarov.
Qırımnıñ Ukrainağa reintegratsiya yolunda «Qırım platforması» büyük emiyetke saiptir, dep tüşüne Meclis reisi. Halqara sammit «Moskvanıñ halqara toplulıq tarafından Qırımnıñ Rusiyege ait olmasınıñ tanılmasınen bağlı beklevleri boş olğanını» kösterdi.
Vladimir Putinniñ fikirince, «Qırım platforması» Rusiye bütünligi içün telükeli ola.
«Qırım platformasına» (halqara seviyede – QA) ne içün qoltuttılar? Gizliden «Aydı, Qırım bitti, unuttıq» dep aytalar. Yoq! Anda da (Qırımnıñ Ukraina kontroline qaytmasına – QA) iteler», – dedi o.
2021 senesi qabul etilgen «Qırım» qanunları «Ukraina cemiyetiniñ Qırım üzerinde devlet suverenitetiniñ ğayrıdan tiklenecegine eminlikni quvetleştirdi». Kyiv tış dünyağa «küçlü bir signal berdi: kimse Ukrainanen Qırımsız sıñırlar aqqında añlaşmaq mümkün olğanına ümüt etmesin», dep qayd etti Çubarov.
«Qırım platforması»
Qırımnı işğalden qurtaruv halqara meydançığı (Qırım platforması) – Ukraina akimiyetiniñ qırımlılarnıñ aqlarını qorçalamaq ve işğal altındaki yarımadanı azat etmek içün Ukraina ve halqara ortaqlarınıñ areketlerini koordinatsiya etmek içün muzakere platformasınen bağlı teşebbüsidir.
2020 senesi sentâbr ayında Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy BM Baş Assambleyasınıñ 75-nci sessiyasında iştirakçi memleketlerni bu platforma qurulmasına qoşulmağa çağırdı.
Daa evel böyle planlarını Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen topraqlar meseleleri nazirligi ve Ukraina Tış işler nazirligi aydınlatqanlar. Ukraina Tış işler nazirligi, Donbastaki zıddiyetni çezüv ve Qırımnı işğalden qurtaruv muzakere meydançıqları bir-birinden ayrı olmalı, dep tüşüne.
Ukraina Tış işler naziriniñ birinci muavini Emine Ceppar bildirgenine köre, Rusiyeni Qırımnı işğalden qurtaruv halqara platformasında iştirak etmege davet etecekler, amma iştirak etecegine inanmaylar. Bundan evel Ukraina Tış işler naziri Dmıtro Kuleba, Rusiyeni bu meydançıqta körmey, dep ayttı.
2020 senesi oktâbr ayında Poloniya Qırımnı işğalden qurtaruv halqara platforması çerçivesinde çalışmağa meraqlı, dep bildirdi.
Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy bildirgenine köre, Avropa Birliginiñ liderleri Avropa Birliginiñ Qırımnı işğalden qurtaruv platformasına qoşulmağa azır olğanını ayttı. Resmiy Kyiv Qırımnı işğalden qurtaruv platformasına Türkiye, Malayziya, Slovakiya, Büyük Britaniya ve diger memleketler qoşulır, dep bekley.
Kreml, Qırım meselesi qapatıldı ve Rusiye onı halqara muzakerelerge almaycaq, dep bir qaç kere bildirgen edi.
