Petro Poroşenko Ukraina prezidenti olğanda, qırımtatar muhtariyeti olacaq, dep bir qac kere eminliknen ayta edi. Soñki sefer bu aqımdaki yılnıñ mayıs 18-inde edi.
Oşağan vadeler evelce de garant tarafından seslenilgen edi. Böylece, 2018 yılı dekabr 16-sında matbuat vekillerinen körüşüvde, Poroşenko, Ukraina devleti terkibinde qırımtatar milliy territorial muhtariyetiniñ tiklenilmesi aqqında devlet Anayasasına deñişmeler leyhasını taqdim etmege azır olğanını bildirdi. Yazıq ki, işandırğan şeyini yapmadı, ve endi yañı prezident Volodımır Zelenskıyğa bu meseleni miras qaldırdı.
Bu yıl iyül 23-ünde Ukraina prezidentiniñ siyasiy mesleatçısı Mıkıta Poturayev, ATR televizion kanalınıñ efirinde, "Qırımtatar milliy muhtariyetiniñ qurulması ğayesi destkelene", dep ayttı. Ve: "Şahsen özüm de oña qol tutam. Mence, qırımtatar halqı buña lâyıq", dep qoştı. Onıñ fikrince, qırımtatar muhtariyeti – Ukrainanıñ diplomatik pozitsiyasını quvetleştirecek ve Qırımda qırımtatarlarnıñ ve ukrainlerniñ aq-uquqlarını daa yahşıca qorçlamağa imkan berecek.
Qırımtatar muhtariyeti – Ukrainanıñ diplomatik pozitsiyasını quvetleştirecek ve Qırımda qırımtatarlarnıñ ve ukrainlerniñ aq-uquqlarını daa yahşıca qorçlamağa imkan berecek
Bir qac vaqıt kecken soñ, avgustnıñ 9-ında, Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy qırımtatar halqınıñ vekillerinen körüşkende, qırımtatar muhtariyeti meselesi muzakere etile edi. Qırımtatarlarnıñ lideri Mustafa Cemilev Qırım.Aqiqatqa aytqanı kibi: "Esasen Qırımdaki alnı, insan aqları vaziyetini, adamlarnıñ keyflerini muzakere ettik. Ekinci mesele - biz, Yuqarı Radada kecmek kerek, dep sayğanımız bütün qanun leyhalarını laf ettik. Eñ müim mesele - qırımtatar ve başqa tamır halqlarnıñ statusı aqqında Ukraina Anayasasına deñişmelerniñ kirsetüvidir". Cemilev aytqanına köre, körüşüvde, şimdi böyle deñişmeler içün pek kelişikli şarait, çünki prezident partiyası parlamentte çoqluqnı aldı, dep aytıldı.
Hatırlatayıq ki, milletniñ öz muqadderatını tayin etüvi – zemaneviy uquqnıñ esas printsiplerinden biridir, o, er halq öz devletçilik şeklini saylamaq, siyasiy statusını belgilemek, öz iqtisadiy ve medeniy inkişafınını tayinlemek aqqı bar demektir. Bu printsip, başqalarınen beraber, BMT-nıñ nizamnamesinde ilân etilgen, ve "milletler arasında dostluq munasebetlerini, halqlarnıñ musaviyligi ve muqadderatını tayin etüvine ürmet esasında inkişaf ettirmek" maqsadını taşıy.
Devletçilik meselesi, bugünde-bugün qırımtatarlarnıñ öz-özüni ve maiyetini añlavınıñ temel taşı olğanını añlamaq içün, tarihke muracaat eteyik.
Devletçilik meselesi, qırımtatarlarnıñ öz-özüni ve maiyetini añlavınıñ temel taşıdır
Qırımtatarlar – Qırımda XIII-XV asırlarda yarımadanıñ qadimiy ealisiniñ (tavrlar ve kimmerler) soñra kelgen halqlarnen (sarmatlar, hunlar, alanlar, moğollar, türkler, qıpçaqlar) uzun müddet devamında olğan assimilâtsiya protsessleriniñ neticesinde şekillengen tamır halqtır.
Bugün bazıları bu aksiomağa itiraz bildirmege tırışa...Ne içün qırımtatarlar – yarımadanıñ tamır halqı? Çünki o tamam mında, Qırımda, mustaqil ve ayrı bir etnos kibi şekillendi. Çünki qırımtatarlarnıñ başqa vatanı yoq ve olmaycaq. Evelleri bunı er kes añlay edi, ve bu meselede ne alimlerniñ, ne siyasetçilerniñ muzakereleri olmadı.
Alman etnografı Gustav Radde, 1856 senesi bastırılğan "Qırımtatarlar" adlı kitabını böyle başlay: "Ruslar, almanlar, müstemlekeciler, yeudi qaraylar kibi kelmeşek qabileler tetqiqatçı içün ne qadar meraqlı olsa da, ep bir diqqatını yarımadanıñ tamır sakinleri çeke – başqa halqlarnıñ umumiy sayısından daa çoq olğan ve er kişileri 111 biñge qadar can olğan tatarlar".
Bu sözler 163 yıl evel yazılğan edi - tarih vaqtınıñ büyük ölçülerinen saysañ, o qadar da çoqtan degil. Amma 1944 senesi qırımtatarlanıñ sürgünliginden soñ, akimiyet yapqan "Qırım qırımtatarlarsız" siyaseti, cemiyet aqılından ve ilmiy alandan Qırımnıñ ve qırımtatarlarnıñ tarihınıñ bayağı qısmını çıqardı ve sahteledi.
Amma genetika afızası – ciddiy şey. O, nesilden nesilge büyüklerniñ kencelerge ikâyelerinen, halq yırları, masalları ve efsanelerinen keçip kele, onı yoq etmek qolay degil.
Üç yüz qırq yıldan çoq, 1441 senesinden 1783 senesine qadar qırımtatarlarnıñ devleti - Qırım hanlığı bar edi
Üç yüz qırq yıldan çoq, 1441 senesinden 1783 senesine qadar qırımtatarlarnıñ devleti - Qırım hanlığı bar edi. Altın Ordu dağılğanında, onıñ Qırım ulusı esasında meydanğa kelgen qırımtatarlarnıñ devleti, 1783 senesi Rusiye İmperiyası Qırımnı ilhaq etkende, yoq oldı. Özbek han saltanatı vaqtında (1312-1342 yılları) İslâm devlet dini oldı.
Qomşu devletlerniñ barışmasız coğrafiya ve siyaset menfaatları çatışmasında olğan Qırım hanlığı, tış quvetlerniñ tez-tez deñişken konfiguratsiyasını köz ögüne almağa mecbur edi. Qırım hanlığınıñ qomşularınen munasebeti, olarnıñ tış siyaset isteklerinde meraqlarnıñ yaqın kelmesinen bağlı edi.
Rusiye devleti, Osmanlı Devleti ve Poloniya arasında artıp turğan mucadele, Ukraina topraqlarınıñ mustaqilligine ıntılğan Ukraina qazaqlığını muarebege sıqça celp etip başladı. Ukraina qazaqları ve qırımtatarlar de bir-birinen küreşe edi, de umumiy duşmanğa qarşı birleşe edi. Rusiye ordularnıñ Qırımğa birinci seferleri "tınçlandıruv" ğayesini taşısa, XVII asırnıñ soñundan olar büyükçek bir coğrafiya ve siyaset maqsadını taqip ete edi - Rusiyeniñ Qara deñizge çıqışı ve onın yalısında temelleşmesi.
Rusiye ve Türkiye arasında devamlı muarebeden soñ, Türkiye, 1774 senesi Küçük Kaynarca barışıq muqavelesine köre, Qırımnıñ Osmanlı Devletten ayırılmasını qabul etti. 1783 senesi aprel 8-i Beyannamesine köre ise, "Qırım yarımadası, Taman adası ve bütün Kuban tarafı" Rusiye terkibine kirdi.
Теперь мы уже знаем, насколько трагическим стал этот рубеж для Крыма и его коренного народа – крымских татар…
Endi biz, bu tarihiy vaqıalar Qırım ve onıñ tamır halqı - qırımtatar içün ne qadar facialı olğanını bilemiz...
(Devamı bar)
