Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası
Keçken afta haberlerde Qırım kelecegi ve topraqnıñ onıñ kerçek saibine keri qaytarılması mevzusı kene peyda oldı. Ukrainanıñ birinci prezidenti Leonid Kravçuknıñ teşebbüsi ile yarımada statusı aqqında munaqaşa başladı. O, Qırımğa «devlet muhtariyeti» statusını bermege teklif etti, bu ise ğayet davalı bir iddia.
«İkmetimiz şundan ibaret ki, bizler Donbass siyasetine yañı yanaşuv usullarını ve Qırımğa yañaşuv usullarını teklif etmek kerekmiz. Qırım Ukraina olsun istesek, ebet. Ukrainağa qaytıp, eskiden olğanı kibi olsun aytmaq istemeyim. Bu artıq imkânsız bir şey. Amma siyaset yañartılmaq kerek», – dep ayttı Kravçuk.
Şübeciler qayd eteler ki, sabıq prezidentniñ teşebbüsi Donbassnı ne olsa olsun qaytarmaq ğayesine beñzep kete. Topraqnı Kiyev baqacaq, Moskva ise qoqlalarını qullanıp, nezaret etecek. Qırımnıñ «devlet muhtariyeti» tahminen şöyle olacaq: Kreml siyasiy ve iqtisadiy problemlerge rastkelip, Donbassnıñ terroristik «cumhuriyetlerinen» beraber hırsızlağan yarımadanı «güzel» bir şekilde qaytarmağa qarar ala; teşviqat vatniklerge masal añlatmağa başlay: «Bizge Ukraina kerek, Qırım ise – onı tutmaq içün bir çengeldir». Er şey prezident Vladimir Putinniñ büyük ikmeti kibi kösterilecek, Qırımlı «rusiyelilerge» ise Kiyev üzerinde Moskva tesirini pekitmege teklif etecekler. Yeri apishane olğan yerli bölüciler ukrain parlamentinde yer alıp, Avropağa taba bütün teşebbüslerni blok etecekler. NATO hayalını uzun bir müddetke unutmaq kerek. İleride bu memleketteki vaziyetni kerginleştire bile. Mında yañı bir şey yoq. Böyle variantlar endi talil etilgen edi, «LNR» ve «DNR» Ukrainağa Kreml şartları ile kirsetilgen vaziyetler çızılğan edi.
Bazı «aqıllılar» qırımtatarlarnı bölüci dep adladılar endi, milliy muhtariyet ise Türkiye menfaatları içün çalışqan «yavaş mina» olğanını ayttılar
Alternativası barmı? Bir variant olaraq – Ukraina terkibinde qırımtatar milliy muhtariyeti. İlk evelâ devlet menfaatlarına esaslanmaq kerek. Ukraina belli şaraitlerde bunıñ kibi memuriy-siyasiy qurulışqa muhtac ola bile. Bazı «aqıllılar» qırımtatarlarnı bölüci dep adladılar endi, milliy muhtariyet ise Türkiye menfaatları içün çalışqan «yavaş mina» olğanını ayttılar. Birinci baqıştan, Rusiye istilâsı, topraqlarnı zapt etüv, iqtisadiy şantaj ve «melez cenki» bütün şübelerni yoq etmek kerek edi. Yoq, biz kene de keçken asırnıñ 90-larınıñ ortasında qarşılaşqan şeylerge qaytamız.
Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ peyda oluvını qısqadan hatırlatmaq kerek. Qırımtatarlar yarımadağa qaytmağa başlağan 80-lerde olarnıñ ıntıluvları tuvğan topraqqa qaytmaqnen bağlı edi, olar eskiden yarımadada olarnıñ devletçiligi bar olğanını añlay ediler. Formal bir muhtariyet şeklinde olsa da. Firqanıñ Qırım vilâyeti komitetinde SSCB-de umumiy demokratizatsiya çerçivesinde memleketniñ reberligi qaytıp kelgenler içün milliy devletçilik qura bile kibi bir qorqu bar edi.
Kommunistler bunıñ ögüni alıp, muhtariyetniñ «yañıdan quruv» planını uydurdılar. Ellerge diqqat etiñiz. Mındaki ibarelerniñ manası pek müim.
Ne sebepten «ğayrıdan tiklemek» degil? Firqa memurları añlay ediler, ğayrıdan tiklense, böyle bir muhtariyet milliy olmaq kerek. Daa 60-larda Sovetler Birliginiñ repressiyalarğa oğratılğan aman-aman bütün halqları bir şekilde devletçiligini qaytardılar. Qırımtatarlar buña nail olmadı.
Şimdiki «Qırımbizim» – iç bir medeniy memleket tanımağan bir rus «cumhuriyetidir»
Firqa reberligi «yañıdan qurmağa» qarar aldı – Qırım muhtariyetini bam-başqa siyasiy ve memuriy esaslar üzerinde quracaq ediler. 1991 senesi yanvar ayında keçirilgen referendum bu «mutantnıñ» başlanğıçı oldı. Qırımtatarlar boykot etip rey bermediler. Soñra USSC Yuqarı Radası 1945 senesi yoq etilgen Qırım MSSC-ni «ğayrıdan tiklemege» qarar berdi. Yani qırımtatar milliy muhtariyetini ğayrıdan tiklemek. Bu ayneci ibareni metnge Kravçuk kirsetken edi – Sovet Ukrainanıñ o vaqıttaki parlament reberi. Ebet, qarar yerine ketirilmedi. Esas añlamlar çirkin bir şekilde deñiştirildi.
Şimdiki «Qırımbizim» – iç bir medeniy memleket tanımağan bir rus «cumhuriyetidir». Hucur olsa da, işğalniñ ilk adımları 1991 senesi olıp keçken Qırım referendumında atılğan edi. Territorial muhtariyet şeklinde yarımadada cinaiy-nomenklatur yerleşüvi quruldı, yolbaşçıları da Ukrainadan nefret etken kişiler oldı. Neticede XXI asırda devlet sıñırlarını bozmaq doğru olğanını tüşüngen Kremlniñ siyasiy aqılsızlığı patlatıcı oldı.
90-larnıñ ortalarında Ukraina sakinleri ve qırımlılarğa qırımtatarlar Türkiye menfaatları içün areket etken bölüciler olaraq tanıtılğan edi. Bunıñ kibi fikirlerni bir sıra Qırım «eksperti» ve «siyasetşınası» seslendirgen edi. Olar başta komsomol artından yüre, soñra cinayetçilerniñ siyasiy menfaatlarına hızmet ete ediler, neticede ise 2014 senesi baarde Ukrainanı sattılar.
Soñki 25 yıl içinde Türkiye bayrağını köterip, Aqmescitni kezgen qırımtatarını kördiñizmi?
Soñki 25 yıl içinde Türkiye bayrağını köterip, Aqmescitni kezgen qırımtatarını kördiñizmi? Yoq. Aqşam türk haberlerini oturıp seyir etken qırımtatar qorantasını tasavvur etmek de zor. Olsa da, pek az. Aynı vaqıtta «kazaklar», Rusiyege qoltutqan faaller ve «rus dünyasınıñ» bir sıra qoqlasınıñ çeşit yürüşlerinden bezdik, olar özüni ukrain Qırımında pek raat is ete ediler. Kreml kanalları yarımadada Ukrainağa qarşı çoq şey aytıp, «zengin ve ilerilegen» Rusiye aqqında masallarnı añlatqan ediler.
Ebet, Qırım satqınları asker degil. Olar ev inqilâpçıları ve aşhane isyancılarına daa çoq oşap keteler. «Yeşil adamçıqlar» kelip, silâ astında «referendum» keçirgen soñ olar da cesür oldılar, bundan evel ise bunıñ kibi «faaller» Moskvağa kelişken informatsion şamatanı çıqarğan ediler. Qırımtatarlar Türkiyege nisbeten buña beñzegen bir ses-şamata çıqarmaylar. Din ve til yaqınlığına baqmadan, qırımtatarlar ve türkler ağır bir işbirligi tarihına saipler.
Ukrainada tam bir milliy siyaset olmağanını gizlemek içün qırımtatar mevzusı üzerinde siyasiy oyunlar ve mühtekirlik çoq oldı. Milliy siyaset yerini dogma, stereotip ve qorqular alğan edi. 2005 senesi Strategik tedqiqler milliy institutı azırlağan «Qırımtatarlarnıñ ukrain cemiyetine integratsiyası: problemler ve kelecegi» adlı analitik maruza derc etildi. Vesiqa Qırım şovinistleriniñ sözlerini tekrarlağan edi: qırımtatarlar tamır halq degil ve muhtariyet olmamaq kerek kibi. Müellifler «integratsiya» sözü qırımtatarlarğa kelişmegen bir söz olğanını iç tüşünmediler. Bu söz til, yerli ananeler, devlet ve içtimaiy qurulış hususiyetlerini bilmegen migrantlarğa nisbeten qullanıla bile. Qırımtatarlar mustaqillik yıllarından berli Ukrainada yaşaylar. Genç ve orta yaşlı insanlar ukraince añlay ve laf eteler. Olar zaten ukrain cemiyetine kireler, angi «integratsiya» aqqında aytıla?
Milliy muhtariyet yolu Kiyevge Moskva ögünde bir sıra strategik üstünlik bere bile
Milliy muhtariyet yolu Kiyevge Moskva ögünde bir sıra strategik üstünlik bere bile. Rusiye-Türkiye barışmasını isteymizmi? Cevap belli: yoq. Türkiye – Putinniñ kerçek cenkke azır olıp olmağanını sınap baqqan yekâne memlekettir. Ankara Rusiyeniñ Su-24 cenk uçağını tüşürip, bütün dünya ögünde Kremlge bir şamar urdı. Rusiye buña cevap olaraq türk pomidorlarını yasaq etmege ve yatırım leyhalarını qapatmağa başladı. Şunı añlamamız kerek ki, Qırım yalıñız ğarbiy ortaqlarımız (hususen AQŞ) ve NATO memleketleriniñ yardımı ile keri qaytarıla bile. Türkiye olardan biri ola. Coğrafik yerleşüv sayesinde Türkiye bu meselede müim bir yer ala bile.
Türkler – esapkâr bir halq. Qırımtatar muhtariyetini qurmaq ğayesine olar da qoltutarlar, çünki memlekette qırımtatar tamırları olğan bir qaç million insan yaşay. Türk iş adamları yarımadada iqtisadiy kâr qazana bile. Türklerni siyasiy tesir pek meraqlandırmaz. Memleket Avropa Birligine ıntıla, migratsion buhran Ankara içün elverişli oldı. Esnasnı yavaşlatqan tek bir mesele bar – Şimaliy Qıbrız Türk Cumhuriyetiniñ siyasiy kelecegi. Amma keçken sene faydalı bir muzakere esnası planlaştırıldı, onıñ neticesinde mesele kün tertibinden çıqarıla bile. Ankara Moskvağa oşap asırlar evel kibi tüşünmey ve topraq zaptını siyasiy zafer olaraq körmey.
Andrey Zaremba, Qırımnıñ siyasiy közeticisi
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarlarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün