Vatanına avdet olacaq olğan babalarımız eñ müim sualge cevap qıdırdılar – sürgünlikte halqnı nasıl etip saqlamaq mümkün ve onı Qırımğa nasıl qaytaracaqsıñ. Sovet rejimi ile küreşte olarnıñ işaretleri ilham bere edi – yalıñız 1921 senesiniñ «Lenin cumhuriyeti» degil, ondan evel olğan vaqia ve adlar bile – İsmail Gasprinskiy, Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet, Ali Bodaninskiy, Şefiqa Gasprinskaya. Tarihnıñ bu facialı devir saifelerini silecek ediler. Bugün, şükürler olsun, vaziyet deñişti...
1917 senesiniñ başı. Siyasiy teşkilâtlar artıq gizlenmey. Fevral soñunda Qırım musulmanlar hayriye cemiyetiniñ toplaşuvı olıp keçe, mında Ali Bodaninskiyniñ yolbaşçılığında vaqtınca musulman inqilâp komiteti meydanğa ketirile. O, Qırımda saylavlarnı keçirip, 1917 senesi mart 25-te Bütünqırım musulman qurultayını toplay.
Qurultay Vaqtınca Qırım-Musulman icra komitetini saylay, onıñ reisi 32 yaşındaki tasil alğan (uquq ve din bilgileri olğan) Noman Çelebicihan ola. Onı müfti olaraq da saylaylar – Tavriya musulmanları diniy idaresiniñ vekâletlerini yalıñız qırımlılar degil, Poloniya ve Litva tatarları da tanıylar. Vaqıf komissiyasınıñ reisi Cafer Seydamet oldı.
Ve, beyaz general Klimoviçniñ yazğanına köre, «Komitet yerli tatarlarnıñ yaşayışında tez-tez reberlik etmege başladı». Noman Çelebicihannıñ yolbaşçılığında musulman komitetiniñ idaresi keniş faaliyetke başlay: diniy ve topraq idareleri qurula, milliy maarif müessiseleriniñ islâatı keçirile, qırımtatar tilinde «Millet» gazetası ve rusça «Golos tatar» gazetası neşir etile.
Vaqtınca Qırım-Musulman icra komiteti Vaqtınca ükümetke qoltutsa da, bazı neşirler onıñ areketlerini Qırımnı ayırmaq talapları olaraq aks ettire. Bundan sebep komitet Rusiyede milliy-federativ temellerde demokratik cumhuriyet qurum tiklenmesine ıntılğanını añlatmağa mecbur oldı.
Bu devirde Qırım yarımadası bir qaç siyasiy küçniñ küreş merkezinde qala: Rusiye yarımadada sovet akimiyetini tiklep, yañı bölşevistler Rusiye terkibinde Qırımnı qaldıracaq ola; Ukraina ise Qırımnı muhtar, ileride ise mustaqil Ukrainağa qoşmaq istey. Angisi daa küçlü olacaq, kim ğalip çıqacaq? 1917 senesi iyül 22-de çıqqan «Golos tatar» gazetasında berilgen malümatqa köre, qırımtatarlar «siyasiy cumhuriyet olmasını talap etmeyler», lâkin Qırımda «yarımadanıñ medeniy, tarihiy, etnografik aqları olmağan halqnıñ siyasiy reberlik» tiklenmesine izin bermezler.
Noman Çelebicihannıñ siyasiy büküliciligi ve diplomatik ustalığına baqmadan, bu devirde qırımtatar milliy areketi ve onıñ liderleriniñ ittifaqdaşları yoq. 1917 senesi iyül 23-te Çelebicihan ve onıñ ortağı 1-inci Qırım musulmanları batalyonınıñ komandanı Şambarovnı apiske alalar. Qırım müftisini devlet hainliginde qabaatlap, duşman Türkiye ile alâqalar bar olğanında şekleyler. Neticede bir sıra qırımtatarı apishane yanına barıp, liderniñ azat etilmesini talap ete. Müftiniñ bu binada olmağanını aytqan apishane memuriyetine işanmayıp, qırımtatarlar bütün kameralarnı baqıp çıqalar (asılında Çelebicihannı Aqyarğa alıp ketken ediler). Ertesi künü qırımtatar teşkilâtlarınıñ acele qurultayı ötkerile, ve güberniya memuriyeti Çelebicihannı azat etmege mecbur ola.
Farqlı itibarlı strukturalarnıñ vekilleri ile çatışmalarnen er şey bitmedi...
Qırımda Rusiye imperatorlığınıñ bir çoq musulman yerlerine has olğan çatışmalar yüz berip başladı – şeriatqa köre halqlarnıñ devletçilik tiklenmesine ıntılğan konservatik musulmanlar ve devletçilikniñ demokratik olmasını istegen islâatçı musulmanlar arasında.
Qırım müftisi Bütünqırım din alimleriniñ qurultayını keçirmege yasaq etse de, onıñ keçirilmesi 1917 senesi sentâbr 24-ne belgilengen edi. Çelebicihannıñ emri ile toplaşqanlarnı Han camige kirsetmediler, anda da şeriatçılarğa ketmege teklif etken musulman teşkilâtlarınıñ vekilleri keldiler.
Neticede oktâbr 1-de Aqmescitte qırımtatar cemaat teşkilâtlarınıñ ekinci qurultayı açıldı – delegatlar arasında 20 qadın bar edi. Qayd etmeli ki, Qırımda inkişaf etken qadınlar areketi, diger regionlarğa baqqanda, kendi adımlarını umummilliy teşkilâtlar ile muzakere etken edi ve olarnıñ qoltutuvını qazanğan edi. Qırım musulman qadınlarınıñ lideri Şefiqa Gasprinskaya şeerniñ «erkek» teşkilâtları ve köy cemiyetleri «qadın» komitetleriniñ masraflarını ödegenlerini aytqan edi.
Noman Çelebicihan Qırım musulmanları icra komitetiniñ yarım yıllıq iş esabatınen çıqışta bulunır eken, yarımadanıñ er bir şeer ve köyünde cemaat-siyasiy teşkilâtlar qurulğanını bildirdi. «Bizim ıntıluvlarımız Rusiyede tışqı siyaset ve askerlik meselelerinden ğayrı millet olaraq mustaqilligimizni kefil etecek demokratik federativ cumhuriyet tiklenmesinden ibarettir», – dep qayd etti o.
Tesis toplaşuvına komitet azaları Cafer Seydamet ve Amet Özenbaşlı saylandı. Cafer Seydamet çıqışta bulunaraq, Frenkistan maarifçileri Şarl Monteskye ve Ögüst Mirabonıñ sözlerini tekrarlap, «belli bir sebeplerden alâ daa... milletlerniñ aq-uquqları müim olmadı. Rusiye cumhuriyeti şahsiyet serbestligi ve aqlarını ilân etip, halqlarnıñ aq-uquqlarına diqqat ayırmağanını» ayttı.
1917 senesi noyabr 26-da açılğan I Qırımtatar Milliy Qurultayı qırımtatar siyasiy faaliyetiniñ kulminatsiyası oldı. 1917 senesi dekabr ayında Qurultayda demokratik anayasa qabul etildi. Vesiqada umumiy saylav aqqı, unvan ve privilegiyalarnıñ yoq etilmesi, erkek ve qadınlarnıñ musaviy uquqlığı, parlament çağırıluvı ve milliy ükümet saylanmasınıñ tertibi aqqında aytıla edi. Noman Çelebicihan milliy ükümet reisi ve adalet idaresiniñ yolbaşçısı olaraq saylandı, Cafer Seydamet – arbiy nazir ve tışqı işler naziri vazifesine tayinlendi. O vaqıt Qırımda bulunğan çetel istihbaratlardan biriniñ rezidenti pek doğru qayd etken edi «böyle qanunlarnıñ qabul etilmesinden... Avropanıñ eñ medeniy halqları bile utanmaz edi».
Qurultay qırımtatar ükümetini saylap, Qırımnıñ diger halq aqlarına iddia etmegenini qayd etti. «Bizim vazifemiz, – dep aytqan edi Çelebicihan, – İsviçre kibi bir devletni qurmaqtır. Qırım halqları güzel bir demetni temsil eteler, ve er bir halqnıñ aynı aq-uquqları ve şaraitleri olmalı, çünki bizler el-elge tutuşıp ketecekmiz».
Lâkin genç qırımtatar cumhuriyetiniñ taqdiri mezkür printsip ve qanunlarnıñ yerine ketirilmesine imkân bermedi... 1918 senesi yanvar ayınıñ başında bolşevikler Qurultayğa şartlarını seslendirdiler, muzakereler neticesiz oldı. Qanlı çatışmalar neticesinde yanvar ortasında bolşevikler Qurultaynı dağıttılar. Qırımtatarlarnıñ bölükleri üç kere bolşeviklerge qarşılıq köstergen edi, lâkin olarnıñ sayısı qat-qat ziyade edi.
1918 senesi fevral 22-24 künleri Aqyar apishanesinde tahminen 600 insan qurşunğa tizildi, olarnıñ arasında Qırım müftisi Noman Çelebicihan da bar edi... Onıñ ölümi bütün memleketniñ musulmanlarını ğadapladı.
Ve yalıñız 74 yıl soñra, 1991 senesi iyün ayında, Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı ötkerildi. On yıllarnen devam etken sürgünlikten soñ halqnıñ eñ güzel vekilleri Qırımda keçirgen milliy qurultay milliy areket ve Feniks kibi külden canlanğan halqnıñ ğalebe qazanğanını ifade etti.
Ve, körgenimiz kibi, bugün yüz yıl soñra, – bu sözlerniñ doğru olğanı belli ola.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukraina PEN-klubınıñ azası
