Qırımtatarlar sürgün etilgen soñ aman-aman 50 yıl avdet içün küreşti. Lâkin küreş şimdi de devam ete. Qırımtatar milliy areketiniñ ayırıcı hususiyeti, onıñ zorbalıqsız harakteridir. Qırımtatarlarda öz aqları oğrunda küreşniñ usulları sovetler devrinden başlap künümizge qadar nasıl deñişkenleri aqqında «Azatlıq aqqı» yayınında Qırım siyasetşınası Lenora Dülber ile laqırdı etemiz.
– Qırımtatarlar yarımadağa kütleviy surette qaytmağa başlağanından soñ endi 30 yıl keçti. O zaman qırımtatarlarnıñ milliy ğayesi, avdet edi. Lâkin bu maqsatqa irişken soñ milliy areket toqtamadı, daa doğrusı, formatını deñiştirdi. Fikriñizce, qırımtatar halqı alıp barğan zorbalıqsız küreşniñ usulları nasıl deñişti?
– Maña köre, Sovet Birligi devrinde bu, ne de olsa, küreş edi, avdet içün küreş. Doğru qayd etkeniñiz kibi, o, insanlarnı Vatanğa köçmek ve Qırımğa avdet etmek içün seferber etici bir ğaye oldı. O zaman küreşniñ usulları başqa edi. O, em faal qısım, em de o vaqıttaki Sovet Birligine qarşı zorbalıqsız uquqiy küreşten ibaret edi. Avdetten soñki devirge kelgende ise, o, yerleşme devri edi. Onıñ içün küreşniñ faal, közge çarpqan areketlerden daa ziyade, öz toprağına saip olmaq aqqı oğrunda faal areketler hastır. Vaziyet deñişti. Evelâ, devlet deñişkeninden başlayıq – Ukraina devleti ve Sovet Birligi, bam-başqa devletlerdir. Ve şu «meydandan evelki» şeklinde olğan Ukraina devletinde bazı bir uquqiy garantiyalar bar edi. Bu sebepten qırımtatar elitasında öz fikirlerini iriştirmek, qırımtatarlarnıñ bir de-bir içtimaiy, medeniy ya da siyasiy meselelerini çezmek maqsadınen ukümet ile dialog içinde bulunmaq içün er vaqıt imkânlar bar edi. Qırımtatarlar içün Ukrainanıñ birinci onyıllığındaki devri, özgün bir bir-birini tanıma devri edi. Devlet qırımtatarlarnıñ qaviyligini sınamağa, yani olar küreşlerinde ne yergece bara bileceklerini tayin etmege areket ete edi. Qırımtatarlar ise, öz tarafından, buña qarşılıq olaraq, bu ukümetnen laf etmek, dialog qurmaq ve uzlaşmaq çaresiniñ olıp olmağanını añlamağa tırışa ediler.
– Qırımda soñki dört yıl devrini alsaq, şimdi nasıl usullar qullanıla ve qırımtatarlarda öz maqsatlarına irişmek içün daa nasıl imkânlar bar?
Qırımtatarlar öz etnik kimligi ile sade bir rusiyeliler olamazlar. İşte, qozğatqan faktor da tamam budır
Soñki dört yıl içinde, eñ evelâ, Sovet Birligi devrinde, em de perestroyka vaqtındaki degil de, eñ qoyu turğunlıq devrinde olğan küreş usullarını ğayrıdan başlatmağa kerek ola. O zaman insanlarnıñ bir yerden başqa bir yerge barmaq aqqı sıñırlana, insanlarnı faal surette apis ete ediler ve ilâhre. Bugün insanlarnıñ aqları aynı şekilde sıñırlandı, insanlarğa bu devlet maşinası qarşısında bir de-bir aqlarını qorçalamaq ve aqlı olğanlarını isbatlamaq bayağı qıyındır. Qırımtatarlarda ise vaziyet bundan daa murekkeptir. Ne içün? Çünki qırımtatarlarğa qarşı, olar sadece bir şeyge narazılıq köstergenleri içün degil de, ilk nevbette, qırımtatarlar öz etnik kimligine bağlı olğanları içün küreş alıp barıla. Bu, statistikada aks etilgen adiy bir Rusiye vatandaşınıñ «yahşı qomşuluq ve dostane munasebet» matritsasına sığmay. Yani qırımtatarlar öz etnik kimligi ile sade bir rusiyeliler olamazlar. İşte, qozğatqan faktor da tamam budır. Bu sebepten qırımtatarlarğa qarşı küreş usulları ve qırımtatarlarnıñ buña qarşılığı belli bir derecede Sovet Birligini añdıralar. Umum demokratik zorbalıqsız küreş usulları deñişmeyip qala – bu, uquqiy şekillerdir. Uquqiy mahkeme davalarınıñ bütünley perspektivasız olğanlarına rağmen, qırımtatarlar olardan faydalanalar. Bunıñ, eñ azından bu devletniñ territoriyasında, neticesiz olacağına şübhe yoq. Lâkin qırımtatarlarda başqa yol yoq.
– Şimdi, bugünki ifade ile, «informatsion cenk»niñ devridir, qırımtatarlar tarafından bu mehanizmniñ qullanıluvı ne derecede faal?
– Bu mehanizmni yalıñız qırımtatarlar degil, aynı zamanda devlet de qırımtatarlarğa qarşı qullana. Bizde, İnternetteki ya da diger KHVlerdeki türlü ifadeler boyunca açılıp bitirilgen bir qaç mahkeme davası bar. Cümleden, biz İlmi Umerov ve Suleyman Kadırovnıñ işleri aqqında aytamız. Bu, tamam, insanlarnıñ informatsion tehnologiyalarnı öz fikirlerini ifade etmek içün qullanğanlarına birer misaldir. Ve olarnıñ bu aqqı, olarğa qarşı küreşniñ aletine çevirildi. Tabiiy ki, Rusiye qanunları bugün yahşı etip keliştirilgen ve informatsion tehnologiyalar bergen bütün imkânlarnı, bütün aletlerni köz ögünde tuta. Tabiiy ki, qırımtatarlar da olarnı qullana, ve bugün içtimaiy ağlar, böyle bir informatsiya alınğan malümat meydançığı, Qırımdaki vaqialar aqqında malümatnıñ yekâne menbası oldılar.
– Bu zorbalıqsız küreş şimdi ne derecede semereli? Ve sovet devri ile teñeştirilgende o, ne vaqıt daa semereli edi?
Zorbalıqsız küreşniñ bergen perspektivaları ve imkânları ise, munderecilerine köre, sadece qolğa avtomatnıñ alınmasından daa semereli ve muimdirler
– Bazılar içün, insanlarnıñ keyfi ile ölçelgende, zorbalıqsız küreş er vaqıt minor tonlu, bazı yerlerinde can sıqıcı ola, dep körünmek mümkün. Lâkin qırımtatarlar içün başqa bir yol yoq. Ne içün? Çünki ananelerinde duşmanlarğa qarşı küreşmek içün keskin aletler yoq. Hususan da şimdiki zamanda. Soñki zamanlarda qırımtatarlarnı 2014 senesinde qollarına silâ almağanlarında ve diger şeylerde sıq-sıq qabaatlaylar. Menim fikrimce, sayımıznı köz ögüne alsaq, bu 4 yıl içinde biz onsuz da ziyadesi ile çoq qırımtatar ayatını ğayıp ettik ki, şimdi qalğan ayatlarnı telükege oğratayıq. Biz kelecegimiz, yarınki kün aqqında tüşünemiz. Zorbalıqsız küreşniñ bergen perspektivaları ve imkânları ise, munderecilerine köre, sadece qolğa avtomatnıñ alınmasından daa semereli ve muimdirler.
– Şimdiki vaziyette Qırımda faallikniñ bir de-bir şekilde eksilmesi közetilemi? Yoqsa bütün bular insanlarnı, öz aqlarını daa faal surette qorçalamağa ya da yañı bir mehanizmlerni tüşünip tapmağa mecbur etemi?
– Bugün faallik tsikliktir. O, ukümet tarafından qırımtatarlarğa qarşı körülgen çareler ile bağlı. Yani keniş aks-sada doğurğan işler peyda olsa, kütleviy tintüvler yapılsa – insanlar faalleşe. Ukümet böyle «tedbirler» yapmağance, qırımtatar cemiyeti sakin ve tınç kibi körüne. İnsanlar bunı muzakere ete, bunı iç bir daqqa unutmaylar, bu, qırımtatarlar arasındaki qonuşmalar içün er vaqıt mevzu ola. Biz, er bir kişiniñ, üstüne mesüliyet alıp, barıp da, bir de-bir tintüvni videoğa çekemeycegini, barıp da, qomşusını qorçalamaycağını pek yahşı añlaymız. Bu, er keske berilmedi. Bunıñ içün belli seviyedeki mesüliyet ve cesaretniñ olması kerek. Lâkin insanlarnıñ faal qısmı er vaqıt bar edi ve kelecekte de olacaq. Bir qısmınıñ yaqalanıp apis etilgenine baqmadan, yerine yañı insanlar peyda ola. Üstüne mesüliyet almağa azır olğan insanlar işte böyle etip bir-biriniñ yerine keçeler.
– 80-nci yıllarda qırımtatarlarda Vatanğa qaytuv, milliy ğaye edi. Daa soñra o, Qırımda yerleşüv şekline keçti. Siz şimdiki milliy ğayeni nasıl ifade eter ediñiz?
Bugün qırımtatarlar içün esas mevzu, eñ evelâ, devletçiliktir
– Men, qaytmaq ya da yerleşmek, qırımtatarlarnıñ milliy ğayesi edi, demez edi. Bu, qısqa bir muddet içün minimum programması edi. Uzun muddetke çevirilse bile. Bu, insanlarnıñ quvulıp çıqarılğan yerlerine qayta bilmeleri içün bizim ecdatlarımız, dedelerimizniñ yapmaları kerek olğan şeylerdir. Ve iç şübhesizdir ki, yerleşüv, milliy ğaye olamaz. O, o qadar mundericeli degildir. Ğaye, seferber etici olmalı, insanlar arasında zıddiyetlerge baqmadan, olarnı birleştre bilmelidir. Bugün qırımtatarlar içün esas mevzu, eñ evelâ, devletçiliktir. Bu, qırımtatarlarnıñ tüşüncelerinde ve arzularında büyük yer tutqan şeydir. İnsanlar oña muayen bir mana bermeyler, onıñ aqqında tafsilâtlı söylemeyler. İs etkenime köre, insanlar onda qırımtatarlarnıñ saqlanması içün bir kefalet köreler. Devletçilik olsa, qırımtatarlar da bar olacaqlar.
– Bu milliy ğayeniñ şekillenmesine soñki dört yılnıñ vaqiaları ne derecede tesir etti?
– Birinci nevbette tamam olar tesir etti. Bizler 20 yıldan ziyade sadıq qalsaq da, devletimizniñ bizni bulunğan territoriyamızda qorçalap olamaycağını ve bunıñ içün iç bir aletniñ olmağanını añladıq. Nevbetteki kere etraftaki vaqialar ile yüz-yüzge qalğanımızdan soñ, bu ğaye kene aktual oldı. Rusiye ile bütün munasebetlerimiz qırımtatar devletçiligine inqiraznıñ kelgeninden başlandı, ve bugün biz kene bu vaziyetke – Ukraina devrinde meydanğa ketirilgen başlanğıç muessiselerimizniñ inqirazına qaytamız.
