Soñu, başını mında oquñız.
Asıl da, XVII asırnıñ soñundan XIX asırğace qırımtatarlarnı Qırımdan sıqıştırıp çıqara ediler. Topraqsızlıq ve ruslaştıruv siyaseti – qırımtatarlarnıñ kütleviy icretiniñ esas sebepleri edi.
Eñ büyük icret Şarqiy cenkten soñ oldı – 1856-1862 seneleri. Qırımnı 193 biñ qırımatatar terk etken edi. XIX asırnıñ gazetacısı M.Goldenberg böyle yazğan edi: "Bu icretniñ sebepleri, fetih etilgen halqqa qarşı yapqan siyasetimizge bağlıdır".
Yarımada boşanğanı içün, 1861 senesi noyabr 8-inde çar II Aleksandr tasdıqlağan "Qırım topraqlarında çetel adamlarnıñ yerleştirilmesi qaideleri" qabul olundı. Yarımadağa Rusiye, Alamniya, Çehiya, Estoniya ve İtaliyadan aselet adamlarnıköçürip başladılar.
Qırım tamır halqı qırımatatarlarnıñ sıqıştırıp çıqarılması siyaseti ileride de devam etti. Qırımtatarlar bir qaç onyıllıqta, devlet saibi olğan milletten tarihiy vatanda azlıq oldı.
Qırımtatarlar bir qaç onyıllıqta, devlet saibi olğan milletten tarihiy vatanda azlıq oldı
Böyle şaraitte qırımtatar ziyalısı İsmail Gasprinkiy imkânsız bir şey yapıp oldı - "Terciman" gazetası ve "Alem-i Nisvan" mecmuasınıñ bastırmasını, mektep tasiliniñ islâatını başladı. Şarqşınas Vladimir Gordlevskiy yazğanı kibi, "İsmail bey Gasprinskiy, 1881 senesinde küçük sade Bağçasaray şeerinden musulman dünyasınıñ aqıl merkezini yaptı".
1917 senesi mart 25 Fevral burjua inqilâbından soñ Aqmescitte Bütünqırım Musulmanları Qurultayı çağırıldı. O, Noman Çelebicihan baş etken Muvaqqat Qırım Musulman icra komitetini sayladı. 1917 senesi noyabr-dekabrde keçken Birinci Qırımtatar Qurultayında Qırım devlet tizimi, ükümet siyaseti, qanunlarnıñ qabul etilmesi meselelerini baqıp başladılar.
Qurultay, Qırım Halq Cumhuriyetiniñ tiklenmesini ilân etti, Anayasanı, devlet timsalâtını qabul etti ve özüni parlament kibi ilân etti. Parlament reisi Asan Sabri Ayvazov oldı, ükümetniñ yolbaşçısı ise Qırım müftüsi Noman Çelebicihan oldı.
Bolşevikler Qırım Halq Cumhuriyetini qabul etmedi. 1918 senesi yanvarde olğan qanlı uruşlardan soñ, milliy ükümet devirildi, fevralde Noman Çelebicihannı apis ettiler ve zalımlıqnen öldürdiler. Matbuat bildirüvlerine köre, onıñ cesedini parçalap, deñizge attılar.
1920 yılı noyabrde Qırımda sovet akimiyeti tayinlendi, 1921 senesi oktâbr 18-ine ise Muvaqat Merkeziy Saylav Komiteti qararınen Qırım Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti quruldı. Cumhuriyet Anayasası qabul olundı. Oña köre, qırımtatar ve rus tilleri devlet tilleri oldı.
1920-30 yıllar, qırımtatar halqınıñ tarihında bellisiz devir oldı. Bu vaqıt qırımtatarlarnıñ tarihi ve medeniyeti ögrenilip başladı, milliy mektepler bar edi, teatr, kitaplar, gazetalar, mecmualar bastırıla edi, qırımtatar tilinde bala kitapları yazıla edi.
Başqa muhtar cumhuriyetlerinde kibi, Qırımda da tamır halqlarnıñ ilerlemesi prioritet edi.
Amma 1920-nci yıllarnıñ ekinci yarımından başlap, yerli "milletçilik"nen küreş şiarınen, devamlı basqı başlağan edi
Amma 1920-nci yıllarnıñ ekinci yarımından başlap, yerli "milletçilik"nen küreş şiarınen, devamlı basqı başlağan edi. Qırımda 1921-23 seneleri 100 biñ cannı (olardan 80 biñi - qırımtatarlar) yoq etken açlıqnıñ neticelerini hatırlamasaq, milliy felâketniñ manzarası tolu olmaz.
Yazıq, amma 1930-ıncı yılları Stalin, büyük devlet qurmasına ıntıla edi. Ve bu siyasetniñ neticesi - 1944 senesi qırımtatarlarnıñ sürgünligi ve muhtariyetniñ yoq etilmesi oldı.
Soñra çoq yıllar devamında qırımatatarlar vatanına avdet olmaq içün özüni acımay, küreşe edi. Ve milliy areketniñ bütün faalleri, milliy ğaye olaraq vatanğa qaytuv ve devletçilikniñ tiklenmesini ilân ete edi. Qırımtatar milliy areketniñ bütün esas vesiqalarında qırımtatarlarnıñ devletçiliginiñ tiklenmesi añıla edi.
Qırımtatar milliy areketniñ bütün esas vesiqalarında qırımtatarlarnıñ devletçiliginiñ tiklenmesi añıla edi
Qırımtatar halqınıñ ekinci Qurultayında (1991) qırımtatar halqınıñ milliy suvereniteti beyannamesi qabul olundı. Bazı tefsirciler, bu vesiqanıñ temelini añlamağa istemeyip, onıñ mevcütligini bile yañlış taraftan köstermege tırışa. Bir misal ketireyik. "Qırım - qırımtatar halqınıñ milliy toprağı, ve, dünya topluluğı qabul etken halqara uquqta ifadelengeni kibi, tek onıñ mında öz muqadderatını tayin etüv aqqı bar", dep beyan etilgende, "qırımtatar ve Qırımda yaşağan başqa milliy ve etnik topluluqlar arasında munasebet, sadece bir birini ürmet etüv, insan aqları tanuvı esasında qurulmalı, adamlarnıñ etnik mensübiyetine baqmadan, olarnıñ siyasiy, iqtisadiy, medeniy, diniy ve başqa aq-uquqları qorçalanmaq kerek", dep aytıla.
Yazıq ki, Ukraina devleti, qırımtatar halqınıñ devletçilikke ıntıluvını separatizm sayıp, körmemezlikke ura edi. Neticesi ise - bugün Qırım de facto Rusiye qısmı oldı, yarımadada yekâne Ukraina tarafdarları ise qırımtatarlar qaldı.
Qırımtatarlar bugün de, olarnıñ maqsadı - Ukraina terkibinde qırımtatar muhtariyeti, dep ayta. Ve Ukraina devleti, siyasetçileri ve cemiyeti olarnı eşitir ve niayet añlar, dep bekleyler.
