«Siyasiy cevap»: Rusiye Ukrainanıñ tamır halqlar qanun leyhasını ne içün tenqid etti

Rusiye Devlet Duması Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıynıñ mayısnıñ 18-nde Yuqarı Rada baqmasına kirsetken tamır halqlar qanun leyhasını tenqid etti. Rusiye deputatlarını vesiqada ruslarnıñ Ukraina tamır halqı olaraq qayd etilmegeni açuvlandırdı.

Rusiye Tış işler nazirliginiñ spikeri Mariya Zaharova Ukrainanı «milletçi ve neonatsist mevamlarında pekitilgeninde» qabaatladı. Qırımnıñ Rusiye akimiyeti Kremlni Ukrainağa qarşı sanktsiyalar kirsetmesine çağırdı. Ukrainanıñ tamır halqlar qanun leyhası öz devleti olmağan qırımtatarlar, qaray ve qırımçaqlarnı tamır halq dep saya. Qanun leyhasınıñ qabul etilmesi bu tamır halqlarnıñ tarihiy vatanı olğan Qırım ve Aqyarnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvinen añlatıla. Qanun leyhasınıñ Rusiye tenqidi ne qadar aqlana bile, Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.

Ukraina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki daimiy vekiliniñ muavini Tamila Taşeva tamır halqlar qanun leyhasınıñ azırlanmasında iştirak etti ve Qırım.Aqiqatqa onıñ bu halqlarğa amelde nasıl yardım etip olacağını tarif etti.

– Anda medeniy merkezler, tamır halqlarnıñ temsiliy organları, olarnıñ tillerinde çalışqan kütleviy haber vastalarına destek aqqında aytıla. Qanun leyhası deklarativ esaslarğa köre azırlanıldı. Yuqarı Rada oña rey berse, Nazirler şurası belli merasim, yarışlarnıñ keçirilmesine ve ilâhre para ayıruv ve sarf etüv tedbirlerini azırlaycaq. Qanun qabul etilüvi ve qanunğa qoşumça aktlarnıñ qabul etilüvi bar. Tamır halqlarğa destek tedbirleri olsa, soñra devletniñ maddiy imkânları meselesi bar. Lâkin Ukraina olarğa yardım etmege istegenini endi bildirdi. Bu, memleketniñ halqara alanda küçlü bir tarafı ola: çeşit meydançıqlarda üç tamır halqı ve hususan qırımtatarlar işğal etilgen Qırımda zulumğa oğratıla, dep ayta bilecekmiz.

Tamila Taşeva, Rusiye Devlet Duması deputatlarınıñ menfiy izaatları bunıñnen bağlıdır, dep ayta.

– Olar qorquzıp başlağanlar, böyle qanun qabul etilsin istemeyler – çünki Ukrainanıñ halqara seviyedeki mevamları, yarımadada ise ukrain ve qırımtatarlarnıñ birleşüvi quvetleşecek. Qırımda işğalci akimiyet qırımtatarlarğa basqıdan ğayrı bir şey bermedi. Rusiyede belli aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesine dair qanunlar bar, amma tamır halq statusı ve kelecegini belgilev aqqınen alâqası yoq. Bilgenime köre, qırımtatarlar bunı sahte dep saya. Devlet Duma deputatlarınıñ ruslarnı Ukrainanıñ tamır halqı olaraq saymasını aytsaq, ne yazıq ki, yahşı tasil almağan insanlar tamır halqlarnı ve milliy azlıqlarnı sıq-sıq qarıştıra. Milliy azlıqlarnıñ yaşağan memleketleri tışında öz devletleri bar, tamır halqlarnıñ ise – yoq. Mence, Devlet Dumasında bularnı aselet qarıştıralar.

Tamila Taşevanıñ fikirince, bu, zemaneviy Rusiyeniñ diger devletlerniñ işlerine kirişkeniniñ tek bir örnegi ola.

Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov da qanun leyhasınıñ azırlanılmasında iştirak etip, bu vesiqanı Ukraina tamır halqlarınıñ aqlarını temin etüv yolunda müim bir basamaq dep saya.

– Anda Tamır halqlarnıñ medeniy aqları maddesi bar – tasil, til, inkişaf aqqı, informatsion aqlar, temsiliy organlar ve milliy institutlarnıñ uquqiy statusı, Ukraina tamır halqlarınıñ halqara temsilciligi. Bu yönelişler Ukraina tamır halqlarınıñ inkişafına ve saqlanıp qalmasına yardım ete, devletniñ usulları qanunnen pekitilmese, olarnıñ problemleri çezilmeycek. Qayd etmek kerek ki, qanun leyhasınıñ birinci maddesine köre, azlıq olğan, ayrı til ve medeniyet taşıyıcıları olğan, ananeviy içtimaiy, medeniy ya da temsiliy organları olğan, amma memleket tışında öz devleti olmağan Ukrainada şekillengen avtohton etnik cemiyetler tamır halqlar sayıla.

«Qırımnıñ tamır halqlarına destek ve tedqiqat fondu» Ukraina cemaat teşkilâtınıñ reis muavini Vâçeslav Lombrozo qayd etkenine köre, olarnıñ vekilleri böyle qanunnıñ qabul etilüvini 1996 senesinden berli bekley.

– Ukraina Anayasasında tamır halqlarnıñ statusını ayrı qanun belgiley, dep qayd etildi, amma o, öyle de qabul etilmedi. Bu adaletsiz oldı. Şimdi böyle qanun leyhasınıñ olmasına müsbet qıymet kesem. O, tek tamır halqlarğa degil, Ukrainağa da olarnıñ şahsiy ve umumiy aqlarını temin etüv ve kefil etüv mecburiyetleri bar olğanını añlamağa yardım ete. Bu qanun leyhası medeniy, tasil, din, til aqlarınıñ qorunmasını belgiley, çünki Ukraina tamır halqlarınıñ sayısı az ola. Olarğa bu medeniyetlerni saqlap qalmaq ve inkişaf ettirmek içün qoşma aqlar ve kefiller kerek. Tamır halqlarnıñ vekillerine resmiy eyyetlerde iştirak etmege imkân bergen madde de müim ola.

Ukraina Melitopol qaray cemiyetiniñ azası Yelena Arabaci qanun leyhasına, hususan uquqiy status ve resmiy temsilcilik qısmını alğışlay.

– Bar olğanımıznıñ qanuniy statusını alamız. Melitopolde beşinci nesilde yaşayım, bala ve torunlarım endi altıncı-yedinci nesiller sayıla – ve tamır halq sayılmağan edik. Ecdatlarımız Qırımda 800 yıl yaşay. «Ukraina qarayları birligimiz» bar, ve artıq resmiy temsilcilik aqqında ayta bilecekmiz. Esas Ukraina qaraylarını temsil etken yerli teşkilâtımız da bar. Bu qanun leyhası halq adından halqara seviyede aytmağa aq bere, bu ebet büyük destek ola. Men şimdi bir de bir maddiy taraf aqqında aytmayım – bu aqta tüşünmeymiz. Birinciden uquqiy statusımız ve halqımıznıñ medeniy-tarihiy mirasını saqlav aqqında tüşünemiz.

Ukraina Yuqarı Radasınıñ insan aqları ve milliy azlıqlar komitetiniñ azası Nelli Yakovleva, tamır halqlar qanun leyhası yaz parlament sessiyasınıñ soñuna qadar birinci oquvdan keçecek, dep tahmin ete.

– Onı birinci oquvda ve umumen qabul etüv qararını komitetten keçire bilemiz. Amma bütün siyasiy fraktsiyalarnıñ razılığı kerek olğanını añlaymız. Bugünki künde parlamentteki bütün fraktsiyalar qanun leyhasına umumen rey bermege azırmı ya da öz tüzetüvlerini kirsetmege israr eteceklermi bilmeyim. Devlet Dumasında qanun leyhamıznı böyle takbih etkenleriniñ sebebini añlamayım. Biz ise 1966 senesiniñ Vatandaş ve siyasiy aqlarnıñ halqara añlaşması ve Tamır halqlarnıñ aqları şartnamesine uyğun bir şekilde topraq ve Qırım tarihiy aqqını pekitemiz. Bu qanun leyhasını qabul etip, Qırımnı işğalden qurtaruv aletlerinden birini qazanamız. Zenaatdaşlarımız milliy azlıqlar qanun leyhasını azırlay ve ruslarnıñ böyle tanılması mantıqlı olacaqtır.

«Memorial» Rusiye ayırım ile küreş merkeziniñ yolbaşçısı Stefaniya Kulayeva Rusiye Ukraina qanun leyhasına menfiy qıymet kese, amma onıñ tamır halqlar qanunlarında bazı eksiklikler bar, dep qayd ete.

– Rusiye tarafınıñ cevabı, ebet, siyasiy ola ve siyasiy tamırlar bar. Amma uquq ceetinden yañlış: tamır halq ıstılası halqara vesiqalarda bar, Ukraina ya da Rusiyede uydurılmadı. BM tamır halqlarnıñ aqları şartnamesiniñ iç bir maddesine Ukrainanıñ rus ealisi uyğun degil. Mence, Ukraina Rusiyege baqqanda halqara uquqqa daa yaqın ola. Rusiyeniñ tamır ve az sayılı halqlarınıñ aqlarını kefil etüv qanunı tek qabile, köçebe tarzda yaşağan insanlar aqqında aytqan halqara maddege esaslana. Bu yañlıştır: ekinci noqtağa köre, şimdiki sıñırlar peyda olğanına qadar, bugünki künde köçmegen ve şeerlerde yaşağan halqlarnıñ balaları Rusiyeniñ tamır halqları dep tanılmalı.

Stefaniya Kulayevanıñ aytqanına köre, Rusiyeniñ şimdiki qanunı bile bütünley yerine ketirilmey, tamır ve az sayılı halqlarnıñ aqları bozula: ekologik ceetten, olarnıñ topraqlarında faydalı qazıntılar çıqarılğanda.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)