Ukrayınadaki devlet tili standartları milliy komissiyası devlet ukrayın tiliniñ standartlarına uymağan Ukrayına şeer, qasaba ve köyleriniñ, şu cümleden Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki adlarnıñ cedvelini qabul etti. Qırım cedveli 200 addan ibaret ve üç gruppağa bölüngen.

Birincisi – adlarınıñ tasdıqlanması beklengen yedi mesken yer. Meselâ, «Perepilkine» «Perepilçıne», «Prostorne» «Prostore» olmalı ve ilâhre.

Ekincisi – adlarında Rusiye kolonial siyasetiniñ alâmetleri olğan 185 mesken yer. Meselâ, «Repine», «Turgenevka», «Nauçne», «Suvorove», «Krasna Zarâ», «Ayvazovske», «Voloşine» ve digerleri.

Üçüncisi – ukrayin tiliniñ normalarına uymağan 33 köy ve qasaba. Olarnıñ adlarını ya añlatmaq, ya da deñiştirmek kerek.

Cedvelde qırımtatar sürgünliginden soñ yoq olğan tarihiy adlar ne içün yoq, Qırımtatar Milliy Meclisi böyle tevsiyelerge ne dey ve Milliy komissiya böyle tevsiyelerni qabul etip, vekâletlerinden tış areket etmedimi? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında alıp barıcı Sergey Mokruşin Gayana Yüksel, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası, V.İ.Vernadskiy TMU slav filologiyası ve jurnalistika kafedrasınıñ dotsenti, filologiya ilimleri namzeti ve Andriy İvanets, tarihiy ilimler namzeti, Qırımnıñ ukrayın ülke şurasınıñ vekilinen laf etti.

Yoq olsun ideologemler

Devlet tili standartları milliy komissiyası yayınımızda iştirak etüv teklifimizni qabul etmedi. Bu yıl iyünniñ 28-nde «Ukrinformda» keçirilgen matbuat konferentsiyasında Milliy komissiya yolbaşçısı Volodımır Mozğunovekinci gruppanen bağlı tekliflerini añlata:

«Komissiya aman-aman er bir vilâyette ekinci gruppa adlarını şekillendirdi, komissiyanıñ fikirince, andaki adlarda Ukrayına tarihında kolonizatsiya devirlerini aks etken ideologemler bar. Kolonizatsiya devirleri farqlı edi. Böyle adlarnıñ standartlarğa ketirilüvi adlarnı deñiştirmege talap ete. Ad nasıl deñiştirile bile? Bu yerli idare organlarnıñ vekâleti ve mesüliyetidir».

Üçünci gruppa adlarında yerli cemaat özü qarar almalı – qaldırmaq ya da deñiştirmekmi, Milliy komissiya azalarınıñ fikirince, anda gizli ideologemler bar. Laf sovetler vaqtında adları deñiştirilgen mesken yerler aqqında kete. Milliy komissiya azalarınıñ fikirince, gizli ideologemler «Miçurinske», «Krasnıy Mak», «Çervone», «Krasna Zorka», «Novokaterınivka» ve diger adlarda bar. Mozgunov bunı böyle añlata:

«Tevsiyelerimizni böyle berdik – cemaat mesken yeriniñ adınen bağlı meseleni baqa bile, mesleatlar, muzakereler keçire bile, ve memleketimizniñ tarihında bu ad qalmalı ve cemaat bu adnen yaşamağa istegenini isbatlamalı ya da «Ukrayınıda Rusiye imperatorlıq siyasiyetiniñ takbih etilüvi ve propaganda yasağı ve toponimiyanıñ dekolonizatsiyası» qanunını yerine ketirip, tarihiy adına qaytmalı ya da olacaq adnı şekillendirmeli».

«Yarılar kerekmey»

Matbuat konferentsiyasında Milliy komissiya yolbaşçısı Qırımtatar Milliy Meclisinen Qırımdaki mesken yerlerniñ adlarını muzakere etti, dep ayttı. Amma Meclis azası, filolog ve jurnalist Gayana Yüksel Qırım.Aqiqat Radiosına intervyü berip, böyle mesleatlar aqqında bir şey bilmey, dep bildirdi. Onıñ fikirince, yarımadada adlarnı deñiştirmek degil, tarihiy adlarnı qaytarmaq kerek.

«Tarihiy adlar qaytarılmalı, yedi ad ukrayıncege çevirilmemeli, tarihiy adlar olmalı. Meselâ, Preduşçelnoye – Qoş Degirmen, Rıbaçye – Tuvaq. Bu adlar bar. Birinci kategoriya iç bir tenqitke dayanmay, onı deñiştirmek kerek», – dep tüşüne Gayana Yüksel.

Aynısını Milliy komissiya teklif etken diger kategoriyalar aqqında da aytmaq mümkün, dep emin Meclis azası.

«Tarihiy adlar ne içün baqılmadı? Böyle vesiqalar bar. Qırımtatar sürgünliginden evelki mesken yerler cedveli bar. Qırımda «Qırım toponimikası» adı altında dört neşir çıqtı. Haritalarnen bağlı işler bar. Aleksandr Gorâinovnıñ işi bar. Er şey bar. Şimdi bu esas şeyler olğan ilâve taqdim etilecek, tarihiy adlarnıñ qaytarıluvı baqılmadı», – dedi Gayana Yüksel.

«Komfort alanından çıqamız»

Canköy rayonındaki «Perepilkinege» komissiya «Perepilçıne» şekline çevirmege teklif ete. 1948 senesine qadar bu köyniñ adı Qambar Vaqıf edi. İslâm Terek rayonındaki «Ayvazovske» ise sürgünlikten evel Şeyh Mamay adını taşıy edi, bu köy ad deñiştirilmesi tevsiye etilgen cedvelge kire. Aqmescit rayonındaki «Krasna Zorkağa» ise saylamağa izin berildi – «Krasna Zorka» qalacaqmı ya da adı deñiştirilecekmi, bu köyniñ da qırımtatar adı bar – Qaraca Qañğıl. Gayana Yüksel vesiqa azır degil ve mantığı yoq, dep tüşüne.

«Er şey deñiştirilmeli! Sürgünlikten soñ, soñki vaqıtları yapılğan er şey. Bu adlar kerçekke zıt kelgen saniy adlardır. Tsvetoçnoye, Veselovka, Vişnevka, Partizanlar, Leninler, olmaycaq şey. Tarihiy adlarğa qaytmaq kerek. Tarihiy adlar yerniñ hususiyetlerini yahşı aks ete, regionnı köstere. Bu adlarnıñ qullanıluvı tarihiy toponimikasınıñ adaletli qaytuvı olacaq», – dep tüşüne Yüksel.

Filolog ve jurnalist Gayana Yüksel emin ki, tarihiy adlar qıyın telâffuz etile, dep qorqmamalı.

«Er keske muracaat etem – komfort alanından çıqamız! Ukrayın tilini ögrenemiz, qırımtatar tilini ögrenemiz. Qıyın bir şey yoq. Coğrafik adlar tarihiy olmalı», – dep bildirdi Gayana Yüksel.

«Milliy komissiyanıñ işi degil»

Milliy komissiyanıñ tevsiyeleri lâğu etilecek, çünki vekâletlerinden tış areket etti, dep tüşüne tarihiy ilimler namzeti, Qırım Ukrayınleri Şurasınıñ vekili Andriy İvanets.

«Birinci cedvel onıñ vekâletlerine kire, anda söz şekillendirme normaları bozulğan. Ve olar, devlet tili standartları komissiyası kibi, ukrayın tiliniñ qaideleri bozulğan, dep qayd ete. Ekinci cedvelde bu komissiyağa ait bazı yerler bar, laf ukrayın tiliniñ bozuluvı aqqında kete. Amma mesele şu ki, manasınen bağlı qarar almağa vekâletleri yoq edi. Üçünci cedvel – bu komissiyanıñ vekâletleri degil. Eminim, bu qarar lâğu etilecek», – dep bildirdi Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında Andriy İvanets.

Milliy komissiya deñiştirmege teklif etken birinci cedvelden yedi köyniñ adı – qırımtatar sürgünliginden soñ adlarnı deñiştirüv neticesidir. Şunıñ içün olarnıñ yazılışını deñiştirmege teklif etmemeli, tarihiy adalet tiklenmeli, dep tüşüne tarihçı.

«Bu qırımtatar halqı genotsidiniñ bir parçasıdı, Qırımda tamır halq aqqında hatıra silingen edi. Qırqıncı yıllardan evel olğan adlarnı qaytaruv meselesi baqılmalı», – dep ayta Andriy İvanets.

Sovet mirası

XX asırnıñ qırqıncı yıllarında qırımtatar halqı Qırımdan sürgün etilgen soñ Qırımda 1300-den çoq mesken yerniñ adı deñiştirildi, dep tarif ete tarihçı. Bu köylerniñ episi qalmadı: bazıları yoq oldı, digerleri başqa mesken yerlerniñ bir parçası oldı. Bugün, tarihçınıñ malümatına köre, Qırımda sovet akimiyeti adını deñiştirgen ve tarihiy adı qaytarılacaq tahminen 800 mesken yer bar.

İyülniñ soñunda «Ukrayınada Rusiye imperatorlıq siyasetiniñ takbih etilüvi ve propaganda yasağı ve toponimiyanıñ dekolonizatsiyası» Ukrayınan qanunı işke tüşürilecek. Bundan soñ yerli idare organları yarım yıl içinde mesken yerler, soqaqlarnıñ adlarını deñiştirmeli, abidelerni yıqmalı – Rusiye imperatorlıq siyasetiniñ mirasınen bağlı er şey yoq etilmeli. Qırım işğal altında olğanı içün yarımadada böyle qararlarnıñ alınması içün vekâletler tek Ukrayına Nazirler şurasında bar.

«O vaqıt Qırım toponimiyasınen bağlı iş başlanacaqtır. Qırımtatar Milliy Meclisinen mesleatlar keçirilecek. «Ukrayına tamır halqları» qanunında milliy idare organları içün böyle vekâletler bar. Devlet akimiyetiniñ organları bu meselelerni olarnen muzakere etmeli», – dep ayta Andriy İvanets.

PS 30.06 yayın yazılğan soñ Milliy komissiya devlet tili standartlarına uymağan yañı köy, qasaba, şeer cedvelini aydınlattı. Şimdi üç degil, bir cedvel bar. Yerlerniñ sayısı 200-den 92-ge eksildi. Adı tasdıqlanması kerek olğan mesken yerlerniñ sayısı yediden on birge arttı. Qalğanlarında Milliy komissiya yerli idare organlarında qanunğa uyğun bir şekilde yañı ad teklif etmege tevsiye ete.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün:https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.