2018 senesi noyabr 13-ünde qırımtatar halqınıñ lideri, zemaneviy mustaqil Ukrainanıñ nufuz ve ahlâq saiplerinden birisi Mustafa Cemilev 75 yaşını toldurdı. Qırım tarihçısı Gülnara Bekirova onıñ taqdiri aqqında bir sıra maqaleler azırladı.
(3-ünci qısım. 1-inci qısım - mında, 2-nci qısım - mında)
İlk sefer Mustafa Cemilev 1966 senesi mayıs ayında mahküm etildi- Sovet ordusında siyasiy sebeplerge köre hızmet etmekni red etkeni içün oña bir yarım yıllıq apis cezası berildi.
1967 senesi Mustafa azat olğanından soñ, özüni institutqa yañıdan aldırtmaq içün endi asıl laf etilmey edi. Onıñ içün bam-başqa “universitet”ler başlana edi.
O vaqıtları Cemilev Moskovağa sıq-sıq bara edi, anda general-uquq qoruyıcı Pötr Grigorenkonen tanış oldı ve yaqın qonuşıp başladı, bir qaç ay onıñ evinde yaşadı. Mustafanı anda doğmuşnı kibi qabul ete ediler, generalnıñ qarısı Zinaida Mihaylovna ise oña tek “oğlum” dep muracaat ete edi. Bu genç qırımtatarnıñ inkişafı içün ğayet semereli ve müim bir devir edi, cünki o arada Mustafa Grigorenkonıñ bütün kitaphanesini oqup çıqtı ve deyerlik bütün Moskova dissidentlerinen tanış oldı.
1969 senesiniñ mayıs ayında Petro Grigorenkonı Taşkentte tevqif ettiler. Buña cevap olaraq, onıñ dostları uquq qoruyıcılar, 1969 senesi mayıs 20-sinde “SSSRde insan aqları qoruvı boyunca teşebbüs gruppası”. Viktor Krasin o adiseni böyle tasvirley: “1969 senesi mayıs başında general ve Gabay (İlya Gabay 1969 senesi mayıs 19-da tevfiq etildi - müel.) tevfiq etildiler. İç beklemezden Yakir maña dedi: “Seniñ sevimli ğayeñni kerçekleştirmege vaqıt keldi. Tek oña sesli ad berme (o “komitet” sözüni közde tuta edi), biraz sadece adlandır, misal içün, qırımtatarlarda kibi - “teşebbüs gruppası”.
Musafa Cemilev ve belli sovet dissidentleri Genrih Altunân (Harkiv), Vladimir Borisov (Leningrad), Leonid Plüşç (Kyiv), Tatyana Velikanova (Moskova), Natalya Gorbanevskaya (Moskova), Sergey Kovalev (Moskova), Viktor Krasin (Moskova), Aleksandr Lavut (Moskova), Anatoliy Levitin-Krasnov (Moskova), Yuriy Maltsev (Moskova), Grigoriy Podyapolskiy (Moskova), Tatyana Hodoroviç (Moskova), Pötr Yakir (Moskova), Anatoliy Yakobson (Moskova), Sovet Birliginde açıq tarzda faaliyet köstergen ilkmustaqil cemaat teşebbüsiniñ qurucıları oldı.
“SSSRde insan aqları qoruvı boyunca teşebbüs gruppası”nıñ esas faaliyeti - Sovet Birliginde siyasiy taqipler aqqında Birleşken Milletler Teşkilâtına, sovet akimiyetine ve SSSR vatandaşlarına açıq muracaatlarnı tizip, tarqatmaq. Tezden “SSSRde insan aqları qoruvı boyunca teşebbüs gruppası”nıñ bütün azaları çeşit-türlü taqibatqa oğradı, 15 azadan 12-si tevfiq ve mahküm etildi, yedisi farqlı yıllarda Sovet Birligini terk etmege mecbur oldı.
Mustafa Cemilevni bir qaç aydan tevfiq ettiler - 1969 senesi sentâbr ayında. Onıñ davası oca ve şair, dissident areketiniñ faal iştirakçisi İlya Gabaynıñ davasınen birleştirildi. Cemilev ve Gabaynı, “sovet devleti ve cemiyet tizimine iftira etken” vesiqalarnıñ tizmesi ve tarqatılmasında qabaatlağan siyasiy dava 1970 senesi yanvar ayında Taşkent şeer mahkemesinde keçe edi. Maznunlar öz qabaatını tanımadı. Dava keçken künleri, mahkeme binasınıñ yanında yüzlernen qırımtatarlar toplana edi, quvetleştirilgen milis taqımları nevbetçilik yapa edi. Mahkeme odasında daima 20-30 KGB hadimi buluna edi.
Davada qorçalav nutuqta ve mahkeme ükmünden evel aytılğan Cemilevniñ sonki sözünde o, sovet rejimi qırımtatar halqına qarşı yapqan cinayetleri aqqında, qırımtatarlarnıñ Vatanına avdeti ve devletçilikniñ tikletilmesi oğruda küreşi aqqında ve qırımtatarlarnıñ Qırımda yaratqan maddiy ve maneviy medeniyeti aqqında ayttı.
İlya Gabaynıñ nutqu böyle sözlernen yekünlendi: “Qırımtatar halqı alâ daa maneviy ve bedeniy başqıda, oña qarşı aşalayıcı ve insaniyetsiz qabalıqlar qullanıla”.
(Devamı bar)
