2018 senesi noyabr 13-ünde qırımtatar halqınıñ lideri, zemaneviy mustaqil Ukrainanıñ nufuz ve ahlâq saiplerinden birisi Mustafa Cemilev 75 yaşını toldura.
Mustafanıñ balalıq ve gençligi
Ailesi ve halqı ile Qırımdan sürgün etilgende, Mustafa altı aylıq bala edi. 1944 senesiniñ mayıs 18-i, şu müthiş kün ve Üzbekistandaki birinci yıllar onıñ aqlında yoq. Amma bu kün içün ve acayip, uzaq Vatan aqqında ikâyeler - oğlançıqnıñ ösken ve büyügen maneviy müiti edi.
Sürgünlikte qırımtatarlarnıñ, aqşamlarıbir-birisine musafirlikke barmaq adeti bar edi. Bu aqşam ziyaretlerinde, çoqusı alda samimiy laqırdılar etile edi, şu sıradan siyasiy mevzularğa da. Mustafanıñ ana-babası Abdulcemil ve Mahfureniñ evi daima musafirler içün açıq edi. Amma, laflarnıñ samimiylik ve cesaretligi musafirniñ özüne bağlı edi. Babası tek turmuş mevzularğa laf etse ve olduqça siyaset meselelerinden qaçınsa, demek bu musafirge pek de işanmaylar.
Böyleliknen, büyük qırımtatar qorantası içinde - resmiy sovet propaganda ve yalanınıñ tesirine oğramayıp - balalarnıñ dünyabaqışı şekillendi. Abdulcemilniñ atta orta tasili olmağanına baqmadan, o çoq oquy edi, Mahfure ise aman-aman bütün Qurannı ezberden bildi. Komsomolğa kirmek vaqtı kelgende, babası Mustafağa dedi: “Biz seni mecburlap ya da saña emir etip olamayıq, amma komsomolğa kirmemek çare tapsañ - biz pek quvanarıq”.
Mustafanıñ dünyabaqışına büyük tesir etken ağası Anafi edi, o Mustafadan eki yıl büyük edi. Anafi çoq oquy edi ve resmiy matbuatınıñ büyük köleminden aqiqiy malümatnıñ diremlerini ayırmağa ögrete edi. Balalarnıñ azçıq aqçası toplansa, olar kitap satın ala edi, em de şu kitaplar olarnıñ yaşı içün bayağı ciddiy edi.
Biraz büyükleşken soñ, Mustafa açıq Taşkent kitaphanesine qatnap basladı. Onıñ fondlarında, adı ve faaliyeti zaten endi Sovet Birliginde yasaq olğan, türk dünyasınıñ belli maarifçisi İsmail Gasprinskiyniñ inqilâptan evel basıp çıqarğan meşür qırımtatar “Terciman” gazetasınıñ tikimini taptı. Mustafa bunı babasına aytqanından soñ, onıñ eyecanğanından atta közleri yaşlandı. Babası, bu ne qadar ulu ve aziz insan olğanını, bir vaqıtları bu gazeta sanlarını Qurannen beraber saqlap tutqanları aqqında ikâye ete edi.
Madam ki 1883-ünci senesinden 1905 senesine qadar “Terciman” rusça da neşir etildi, Mustafa onıñ bütün sanlarını oqup çıqtı. Soñra endi qıyınca oldı, çünki 1914 senesinde İsmail Gasprinskiyniñ vefatına qadar ve ondan soñ bolşeviklerniñ legeninece, onıñ oğlu Refat ve Asan Sabri Ayvazovnıñ muarrirliginde, gazeta tek qırımtatar tilinde ve arap urufatında çıqa edi. Babasınıñ yardımınen Mustafa arap urufatınıñ oqulış ve yazışını ögrenip basladı. O sadece “Terciman”nıñ qalğan sanlarını degil de, arap urufatlı başqa qırımtatar neşirlerni - “Yañı Çolpan”, “İleri”, “Oquv işleri” - oqumaq içün ögrene edi.
Mustafa Cemilevniñ özü aytqanı kibi, “qırımtatar tilini kitaplardan ögrenmek imkânı olmadı - Üzbekistanda olar yoq edi, amma ana-babası evde tek qırımtatarca laf ete edi”. Akimiyet, repressiyağan oğrağan qırımtatar halqınıñ tili ve medeniyetine qarşı yapqa medeniy genotsid şaraitinde, bu - ana tilini ögrenmek ekâne usul edi.
(Devamı bar)
