Eki işğal, genotsid ve "sessiz sürgünlik": qırımtatar halqınıñ faciası ve küreşi

18 mayıs — Mustaqil Ukrayinada genotsid olaraq tanılğan qırımtatar halqı sürgünliginiñ qurbanlarını añma künü. 80 yıl evelsi, Qırım natsist Almaniyasınıñ ordularından azat etilgen soñ, sovet NKVD taqımları qırımtatar halqını sürgün etmege başladı. Kolaboratsionizm ile sebepsiz qabaatlanıp, yarımadanıñ bütün qırımtatar ealisi Sovetler Birliginiñ uzaq regionlarına sürgün etildi. Biñlernen insan yolda, ayvan vagonlarınıñ insaniyetsiz şaraitte elâk oldı, on biñlernen insan mahsus yerleşüv yerlerde elâk oldı, ve çoqusı Qırımğa qaytıp olamadı.

Olarnıñ balaları qaytıp keldi, amma qırımtatar halqı o sürgünlikniñ mefküreviu, demografik, medeniy ve iqtisadiy aqibetlerini alâ daa aşa.

Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Andrey Gevko Stalin rejiminiñ qurbanlarına bağışlanğan hatıra ve abideler, o vaqialar ve olarnıñ aqibetlerini añlamaq, mümkün olğan yerlerde olarnı yeñmek aqqında laf etti. Spikerler: qırımtatar tarihçısı Gülnara Abdulayeva ve Ukrayina milliy hatıra institutınıñ reisi Anton Droboviç.

Yarımadanıñ Rusiye tarafından ilk ilhaqı 2014 senesi degil de, daa evel oldı, dep hatırlata tarihçı Gülnara Abdulayeva. Bu 1783 senesi oldı. II Yekaterinanıñ aprel 8-de çıqqan Manifestinde Qırımnıñ Rusiye imperiyasınıñ terkibine qabul etilmesi dep adlandırılğan edi. Asılında, bu qoşuluv degil de, Qırım hanlığınıñ zapt etüvi edi, dey tarihçı.

"Qırım hanınıñ tahttan vazgeçüv arizasını imzalamağanını añlamaq ve köz ögüne almaq kerek. Qırımtatarlar Rusiye işğalcilerine II Yekaterinağa sadıqlıq ant etmediler. Şunı da qayd etmek isteyim ki, qırımtatarlar bu vesiqa aqqında, olarnıñ endi işğal etilgenini tek küzde bileler. Ve o vaqıt bu isyanlar başlandı, insanlar Rusiye işğaline qarşı çıqa ediler. Amma olarda Rusiye imperiyasında olğan küç yoq edi, arbiy küç", — dep tarif ete Gülnara Abdulayeva.

Bundan evel Rusiye Qırım hanlığınıñ elitasını öz tarafına çekmek içün faal çalıştı. Bu ketişat 1768-1774 senelerindeki rus-türk cenkinden evel başlandı, dep ayta tarihçı.

"Ykaterinanıñ agentleri çoq edi, Suvorov, Rumântsev agentleri, Qırımnı işğal etseler ne olacağını yahşı añlağan ve Rusiye İmperiyası içün ne qadar faydalı olacağını añlağan bütün bu qardaşlar, işte, bunı yapmağa tırıştılar. Amma iç bir içtimaiy munasebetleri olmadı. İnsanlar fitne ve, demek mümkün, provokatsiyağa oğramadı, mustaqil olmağa tırıştılar", — dep ayta Gülnara Abdullayeva.

Neticede Rusiye Qırım hanlığınıñ zayıflaşmasından faydalanıp, onı zapt etti.

"Cenk edi, ve devlet artıq zayıflaştı. Ve öyle oldı ki, tam o anda, devlet içün zayıf bir ande, tam o anda Rusiye İmperiyası arbiy yolnen kirişti. O, yalıñız Qırımnı işğal etti, bütün limanlarnı, yollarnı qapattı", — dep bildire tarihçı.

Sürgünlikten qaytqan soñ, amma 2014 senesi Qırım Rusiye tarafından ilhaq etilmezden evel, qırımtatarlar er yıl mayısnıñ 18-nde Aqmescitniñ merkeziy meydanına barıp, matem mitinginde siyasiy şiarlar da seslendire ediler, halqnıñ vaziyetine diqqat çekmege tırışa ediler, regional akimiyetniñ onıñ aq-uquqlarını tiklev ve qoruv meselesinde sabotajını köstere ediler.

Ekinci ilhaq vaqtında birinci ve soñki böyle miting 2014 senesi Rusiye quvetçileri ve arbiy vertolötlarınıñ nezareti altında olıp keçti. Ve şimdi Rusiye nezaretindeki Qırım akimiyeti bu künü bütün mitinglerge qarşılıq köstere.

Mayıs 18 künü arfesinde Rusiye polisi faallerge ekstremistik areketlerniñ qabul etilmemesi aqqında tenbi bildirüvlerini tarqata.

Gülnara Abdulayevanıñ fikrince, tamır halqqa qarşı bu kibi siyaset — ondan qorqqanı ve Qırımnıñ Rusiyege daima ait olmağanını añlağanı içündir. 2014 senesi matem mitingi bunı kösterdi.

"O yılo, 10 yıl evelsi, 70 yıl keçken edi, ve bu bütün halq içün pek facialı edi, bir şeyge baqmadan, qırımtatarlar toplaşıp, mında olğanımıznı, yarımadada bulunğan akimiyetke iç bir vaqıt boysunmaycağımıznı köstergen ediler. Ve bu, bir demarş edi, insanlar, Aqmescitniñ merkeziy meydanında toplaşma yasağına baqmadan, Qırımnıñ bir mikrorayonında, Aqmeçitte, toplandılar, bu, qırımtatarlar yaşağan mikrorayondır", — dep ayta Gülnara Abdulayeva.

Rusiyeden farqlı olaraq Ukrayinada qırımtatarlarnıñ faciasını yahşı añlaylar, çünki ukrayinler Golodomornı başından keçirdiler. Bugün de, Rusiyeniñ Ukrayinağa tam miqyaslı istilâsı şaraitinde, ukrayinler ve qırımtatarlarnıñ taqdirleri Rusiye ekspansiyası ögünde aynı olğanını aytmaq mümkün. Ukrayina milliy hatıra institutınıñ reisi Anton Droboviçniñ fikirince, bu beñzerlikler açıq-aydın körüne.

"Biz vaqtınca işğal etilgen topraqlarda rusiyelilerniñ Ekinci cian cenki vaqtında qırımtatar halqına yapqanlarına pek oşağan şeyler yapqanlarını köremiz. Yani, mahkeme ve tahqiqatsız apiske alalar, tutalar, sürgün eteler. Yani, kerçekten er şey vaqtınca işğal etilgen topraqlarda yaşağan insanlarnen yapılğanını isteyler... Bu qapalı bir ikâye, mahsus hızmetlerniñ celp etilmesi, o vaqıt NKVD edi, şimdi olarnıñ FSB-si ve ilâhre. Yani, insanlar aqiqiy olaraq uquqsız yaşay, olar, esasen, insanlarnıñ ne uquq, ne protsessual, ne de diger aqlarını tanımayıp, olarnen er şeyni yapacaq küç sistemasınıñ nezareti altına tüşe", - dep ayta Anton Droboviç.

Bu şaraitte qırımtatar halqınıñ maddiy olmağan mirasını ğayrıdan tiklemek ve 1944 senesiniñ facialı adise-vaqiaları aqqında hatıra saqlanmasına yardım etmek müimdir, dey Anton Droboviç.

"Şimdi bu topraq üzerinde semereli nezaretimiz olmasa da, qırımtatar halqınıñ mirasını qorçalamaq, onı populârlaştırmaq kerekmiz. Bu, kene de böyle bir mirasnı ögrenmek içün vaqıt ve fırsat. Bu yerde tam bir ğayret kerek. Şimdi cenk olğanını añlayım, ve birinci nevbette mudafaa meselesi bar, amma bu şeylerni qorçalamaq içün vaqıt, imkân, siyasiy irade tapmaq kerek, çünki olar kerçekten pek zayıf", — dep tüşüne Anton Droboviç.

Rusiyeniñ Ukrayinanıñ tam miqyaslı istilâsından soñ Qırımdan kene çoq qırımtatarı çıqtı. Kimi Ukrayinanıñ nezaret altındaki qısmına, kimi Avropa memleketlerine ketti. Bu esnas "Sessiz sürgünlik" adını aldı. Bu aqta Qırım.Aqiqat jurnalistleri vesiqalı filmni çıqardılar .

Amma qırımtatar halqı içün Rusiyeniñ ilhaqına ve olarnı tuvğan toprağından sürgün etmek ıntıluvlarına baqmadan Qırımda qalmaq pek müim, dep tüşüne Anton Droboviç. Vaqtınca işğal etilgen topraqlarda Rusiye mecburiy sürgünlik qurbanlarınıñ hatırasını saqlamaq ve olarğa ürmet etmek içün iç bir şey yapmağanı içün, bu, aileniñ ya da şahsiy hatıralarınıñ bir parçası ola, dey Droboviç. Onıñ fikirince, qırımtatar halqı içün Ukrayina bunı unutmağanını körmek müimdir.

"Ukrayina içün bu pek müim, gumanitar ve medeniy siyasetimiz içün esas blok, anda biz hatırlaymız, saqlaymız ve bu vaqialar aqqında malümatnı tiklemege ve bu vaqialarnı teşkil etken cinayetçilerni mahküm etmege tırışamız. Çünki bu, birinciden, cesaretlendire, ekinciden, qırımtatar ve ukrayin halqlarınıñ bağını köstere ve esasen bu müim birdemlikniñ köprüsi ola, o, şimdi ve, eminim, kelecekte daa bir kere ve hususan Qırım regionınıñ kelecegini belgilemede müim olacaq", — dep bildire Anton Droboviç.

Ukrayina milliy hatıra institutı Qırımtatar Milliy Meclisi ile Qırımda tarihiy toponimikanı ğayrıdan tiklemek içün çalışa. İnstitut qırımtatar halqı sürgünliginiñ qurbanlarına abide qoymaq içün yer tapılmasında da iştirak ete.

"Biz bu yerlerniñ muzakerelerinde faal iştirak etemiz. Mevzu şeerniñ merkezinde yerleşmek kerek olğanını tüşünemiz. O, kerçekten de keñ olmalı, evelki memorial ve abidelerniñ bağlamında degil, şu cümleden sovetlerden uzaq olmalı. Bu mustaqil bir hatıra ifadesi, qırımtatar halqınıñ hatıra ve tarihiy aqiqat aqqında tasavurına uyğun olacaq yañı meydan olsun dep", — dep qayd ete Droboviç.

Qırımtatar halqınıñ facialı tecribesi ukrayin ressamlarınıñ bediiy işlerinde yer akdı. Bundan ğayrı, Anton Droboviç emin ki, ukrayin institutları qırımtatarlarnıñ sürgün etilgen memleketlerinde saqlanıp qalğan medeniy mirasını ögrenmeli. Onıñ fikirince, qırımtatar tarihçıları ve cemaatçılarnen işbirlik müimdir.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.