1944 senesi mayıs 18-20 künlerinde NKVD-NKGBniñ mahsus operatsiyası esnasında bütün qırımtatarlar Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Uralğa sürgün etildi (resmiy malümatqa köre, 194 111 kişi sürgün etildi). Qurultaynıñ mahsus komissiyası «Unutma» umum halq kampaniyasını keçirdi. Onıñ esnasında sürgünlikniñ şaatlarına ait 950 hatırlav toplandı. Qırım.Aqiqat bu arhivlerde yer alğan şaatlıqlarnı derc ete.
Men, Dilâra Nurmambetova (qızlıqta Denişayeva), qırımtatar, 1938-inci yılda fevral 16-sında dünyağa keldim, Qırım ASSR-niñ Aqmescit şeerinde doğdım.
1944-ünci yılda mayıs 18-inde sabıq SSSR-niñ Stalinist kommunist rejimi tarafından yapılğan qırımtatar halqınıñ tamamınen sürgünliginiñ şaatım olam.
1944-ünci yılda mayıs 18-inde NKVD ordularınıñ mahsus operatsiyası vaqtında men ve qorantamnıñ azaları, dört adam olıp sürgün etildik: Bağçasarayda doğğan anam Safiye Denişayeva (1911 yılı doğma), ağam Reşat Denişayaev (1931 yılı doğma), men, Dilâra Denişayeva (pasportqa köre 1938 yılı doğma, arhiv kâğıtına köre – 1939 yılı doğma) ve qardaşım – Şevket Denişayev (1939 yılı doğma).
Sürgünlik zamanında babam yanımızda degil edi, partizanlarda edi ve yalıñız 1944-ünci senede bizge keldi. Çıqarmadan evel, fevral ya da mart ayında (yahşı hatırlamayım), eki asker tüfeknen keldi ve babamnı iş ordusına dep alı kettiler. Bundan soñ babamnen öyle de iç körüşmedik...
Askerlerden biri anama dedi: «Maşinağa azırlanıñız, eñ kerek şeylerini alıñız». Anam Qurannı, babamnıñ foto portretini ve öz suretini aldı
Çıqarılğanda Aşağı Abdalda, sovhozda edik (şimdi Aqmescitniñ şimaliy tarafınıñ Zagorodnıy mikrorayonı – QA). Bir yük masnası keldi, maşnada artıq adamlar bar edi. Askerlerden biri anama dedi: «Maşinağa azırlanıñız, eñ kerek şeylerini alıñız». Anam Qurannı, babamnıñ foto portretini ve öz suretini aldı. Biz, balalar, maşnada ketecegimizge pek quvandıq. Men altı yaşında edim, Şevket – beş, Reşat – on eki, anam – otuz. Amma anam olarğa inanmadı, bizni öldürmege alıp keteler dep ayttı, çünki onıñ tatasını ve daa 12 adamnı okoplarğa alıp ketip attılar, olarnı çingene bellediler (mında işğalci nemse akimiyeti çingenelerni atqanı aqqında aytılğanına oşay – QA). Onıñ içün anam iç bir şey almadı.
Stantsiyalarnıñ birisinde alamnıñ balalarınen bitamnı (babamnıñ anasını) kördik, amma bizge olarğa qoşulmağa qayil olmadılar
Bizni vagonlarğa yüklegenlerini hatırlamayım. Poyezdde ketkende pek yaramadıq: aşımız yoq, urbamız da yoq – yanımızğa bir şey almadıq. Vagonda pek çoq bala, bitaylar ve emizgen qadınlar bar edi. Olar aç edi, balalar öle edi, bitaylar da öle edi. Üç-dört kün ölülernen beraber ketkenimiz vaqıt da oldı. Balalar ve qartanaylar ölgenini añlamay edim, amma olar yürmese, demek bir şey oldı dep aqlıma kele edi. Böyle de kete edik, amma bir yerde toqtanğanda aşamağa şey tapmağa tırışa edik, böylece bir sefer az qaldıq kadamni coyacaq edik. Stantsiyalarnıñ birisinde alamnıñ balalarınen bitamnı (babamnıñ anasını) kördik, amma bizge olarğa qoşulmağa qayil olmadılar. Amma men sizge mına ne aytacağım: cenk vaqtında 1941-1944-kece Aqmescitte bombalanmaq qorqusı ile yaşadıq, amma aç olmadıq – ötmek payını ala edi ve iç olmadım tekaran toya edik.
On doquzıncı kün Taşkentteki vokzalda tuvar vagonlarından çıqarıp taşlağan soñ, öyle de tışarıda qora tübünde yaşadıq, adamlar bizde qorqqanı şaşırtıcı bir şey degil
Demek isteyim ki, bizni sürgün etkende yolda bizge pek qıyın edi. Özüñiz tüşüniñiz: biz yolda o qadar aç ve bitli edi ki, bizni on doquzıncı kün Taşkentteki vokzalda tuvar vagonlarından çıqarıp taşlağan soñ, öyle de tışarıda qora tübünde yaşadıq, adamlar bizde qorqqanı şaşırtıcı bir şey degil. Beş künden soñ bizni at arabalarına yüklep Pskentke alıp kettiler. Anda amamğa yolladılar ve mazut kibi qara sabun berdiler. Soñra kene otuz kilometr Domqurğanğa alıp kettiler ve beş qorantanı bir mektep sınıfına yerleştirdiler. 1946-ncı yılğace ölye de mektepte yaşadıq, anam anda cıyıştırıcı olıp çalıştı. 1946-ncı yılnıñ mayıs ayında bizni bir özbek qadınnıñ evine yerleştirdiler.
Anam ve ağam gece-kündüz çalıştı. Ağam çoban edi ve ev saibesine yardım ete edi, onıñ adı Hidoyat apa edi. Amma şaraitsiz yaşağanımız içün, başta vetrânka, soñ malâriyanen hastalandıq. Ağam kirpilerni ve türlü otlarnı ketire edim, anam ise ondan bizge aş pişire edi. Onıñ içün keskin içek infektsiyasınen hastalandıq ve hastahanege tüştik, biraz yahşıca olğanımızdan soñ meni ve oğlan qardaşımnı Pskentteki bala evine berdiler, biz anda üç-dört yıl keçirdik. Biz bala evinde olğance, anam ve ağam Pskentke köçip, saipleriniñ amamında yerleşti. Anam meskenni tamir etti, sıladı, öyle de yaşadıq. Soñ men 0 yaşında birinci sınıfqa barıp başlağanda, anam bizni aldı.
Ebet, ağır edi, çünki anam ve ağam tola zavodına çalışmağa ketti, eki nevbet çalışa ediler, biz ise oqudıq. Kiymege urbamız yoq edi: ekimizge biz galoş, menim bir marlâ anterim. Amma adamlar acıy edi, eski urba bere edi ve atta kimerde aşata ediler. Anamnı pek acıy ediler – o pek mülâyim edi, adamlarnıñ ve Allahnı seve edi. Onıñ içün onı ürmet ete ediler ve seve ediler, onıñ duşmanı iç olmadı ve o 78 yaşınace yaşadı. Hasta edi, pensiya almay edi, çünki biz qaysı vesiqalar kerek olğanını bilmey ve añlamay edik. Qırımda Aqmescitniñ konserva zavodına, Pskentte – tola zavodında çalıştı. Amma bir yerge elâk olğan babam içün de pensiya almay edi.
Biz Qırımda yaşasa edik, sürgün etilmese edik, Qırım mekteplerinde oqıp ösip çıqacaq edik, eki kere köçmez edik
Körgen bütun şeylerimizni tarif etecek olsañ, bir kitap da yetmez. Biz Qırımda yaşasa edik, sürgün etilmese edik, Qırım mekteplerinde oqıp ösip çıqacaq edik, eki kere köçmez edik, öz evlerimizde, doğğan yerlerimizde çalışıp yaşar edik... Ğurbetlikte horlanmayıp, Vatanda yaşamağa arzu etmegen vaqtımnı hatırlamayım.
1970-inci yılda aqayım ve küçük qızımnen Qırımğa keldik. Aqmescitte Kirova soqağında evimni körgende, topraqnı öpe edim. Evimizde yaşağan adamlar maña rastkeldi, olar, bizden qalğanı eki yılğa – 1946-ncığace yetkenini ayttılar, oña ola sag qaldılar. Ellerimni öpe ediler ve anama, o olarnıñ canlarını qurtarğanını söylemege dediler, bizimkini ise Allah qurtardı.
1997-nci yılda men özüm, qorantasız keldim, vatanğa qaytmaq mümkünmi-yoqmı bilecek edim. Anam aldatmamağa, hırsızlamamağa ögretti, yaşayışımıznı vicdanlı yaşadıq, amma vatanımızda qaldırğan ana-baba mülkümizden marum qaldıq. Şimdi beş adam olıp kiralı evde yaşaymız. Bizge qıyın: oğlum çalışmay, kelinim balanen, pensiyama yaşaymız, Allahqa şükür, aç yürmeymiz. Esası, cenk ve açlıq olmasın, qalğan er şey yahşı olur...
Men er vaqıt tek yahşılıqnı tüşünem. Küçük olğanda – er ötmek tilimine quvana edik, şeker ve qanfet ise bizim içün degerlik edi.
Taşkent televideniyesinde 20 yıl çalıştım, pensiyağa çıqtım ve qırımtatarlarnıñ avdet komitetine yardım etip başladım
İşke nasıl barğanımnı tarif eteyim. 70nci sınıfta oqudım ve tatil vaqtında MTS anbarında çalıştım. Aylığım pek az edi, amma anter ve ayaqqap alğanıma quvandım. 1959-ıncı yılda eñ ucuz ayaqqap kiyip büyük yaşayışımnı başladım. Qırq yıl çalıştı, şimdiki pensiyam 880 ğrıvnâ, oña da şükür.
Taşkent televideniyesinde 20 yıl çalıştım, pensiyağa çıqtım ve qırımtatarlarnıñ avdet komitetine yardım etip başladım. O vaqıt, 1992-nci yılda, Taşkentte Ediye Cemileva deputat edi, o, Taşkent ve civarında yaşağan adamlarğa yardım etmek içün olduqça çalıştı. Biz, qadınlar, toplanıp, Qırım gazeta ve mecmualarını ala edik ve adamlarğa tarqata edik, Qırımğa köçkenlerge biletlernen ve konteynerlernen yardım ete edik.
Men Qırımğa 1997 senesi keldim ve Ukraina vatandaşı oldım, aqayım 2004-ünci yılda keldi, oğlum – 2006-ncı yılda, qadını ve eki torunım kelmedi – çare yoq, olar Taşkentte qaldı. Raat yaşap, öz ikâyemnen qırımtatar talebelerinen paylaşmağa isteyim. «Unutmanı» tüşünip tapqanlar sağ olsunlar.
(2009 senesi oktâbrniñ 6-nda yazılğan hatırlav)
Neşirge Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqınıñ genotsidini ögrenüv ve onuñ neticelerine qarşı çareler körüv boyunca mahsus komissiya reisiniñ muavini Elvedin Çubarov azırladı
