1944 senesi mayıs 18-20 künlerinde NKVD-NKGBniñ mahsus operatsiyası esnasında bütün qırımtatarlar Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Uralğa sürgün etildi (resmiy malümatqa köre, 194 111 kişi sürgün etildi). Qurultaynıñ mahsus komissiyası «Unutma» umum halq kampaniyasını keçirdi. Onıñ esnasında sürgünlikniñ şaatlarına ait 950 hatırlav toplandı. Qırım.Aqiqat bu arhivlerde yer alğan şaatlıqlarnı derc ete.
Men, Lümanov Smail, qırımtatarım, 1928 senesi aprelniñ 2-nde doğdım, doğma Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti Bağçasaray rayonınıñ Tav Badraq (1945 senesinden soñ Skalistoye – QA) köyünden olam.
Babam – Lüman Smailov (d.s. 1888), anam – Mangube Lümanova (d.s. 1904), qız qardaşlarım – Zılha Lümanova (d.s. 1924) ve Lütfiye Lümanova (d.s. 1926).
Partizanlarğa yardım etkenimiz içün nemseler evimizni yaqtı, sürgünlik vaqtında emcemniñ evinde yaşağan edik. Köy mektebinde 6 sınıfnı ana tilinde bitirdim. Sürgünlik arfesinde köyde eali cedvelge alınğan edi. Bağçasaray stantsiyasında tren vagonları tura edi. Kimseniñ aqlına bir şey kelmegen edi.
1944 senesi mayısnıñ 18-nde saba eki asker ve zabit kirgenler. Bizni baqtılar, toplanmamız içün 15 daqqa berildi. Bizni çıqaralar dep, şahsiy eşya, savut-saba, er bir qoranta azasına 100 kilogramm aş ala bilemiz, dep aytqanlar. Qayda, ne içün çıqaralar – aytmadılar.
Sabadan saat 15-ke qadar avtomatlı askerler sarıp alğan mezarlıqta tutqanlar
Zabit ve eki asker mezarlıqta toplaşuv yerine ozğarğan ediler. Mezarlıqta bir 20 qoranta toplağanlar – qararnen 100 kişi. Er kes şaşmaladı, qurşunğa tizecekler, dep tüşündik. Sabadan saat 15-ke qadar avtomatlı askerler sarıp alğan mezarlıqta tutqanlar.
Saat 15-te maşinalarğa mindirip, konvoynen beraber Bağçasaray stantsiyasına ketirgenler. Ayvanlarnı taşığan vagonlarğa mindirip, qapularnı qapatqanlar ve eki saat tutqanlar. Beş qorantadan ibaret ailemiz bir vagonğa tüşti. Vagonda bir 30 adam bar edi. Yerde yattıq, kenef yoq edi, vagon köşesinde yerde bir teşik yaptıq. Ara-sıra tren 30 daqqağa ya da bir saatqa toqtağan edi, kimse ne qadar turacağını aytmağan edi. Toqtağanda aş pişirip, suv qıdırğan ediler. Aş yoq edi, bir şey bermey ediler. Tek Gorlovkada sıcaq suv bergenler.
Vagonımızda ölgenler olmadı, amma qomşu vagonlarda can bergenler oldı. Olarnı duraqlarda qaldırğan ediler. Yolda bile taşlap ketken ediler, dep aytqanlar. Ne ekim, ne tibbiyet hadimi bar edi. Antisanitariya oldı, er kes bitlendi.
İnsanlar duşmanca qıçıra edi: «Satqınlar! Qırımnı sattıñız!»
1944 senesi mayısnıñ 18-nden iyünniñ 2-ne qadar yolda edik. Tren Özbekistanğa, Samarqand vilâyetine, Urgut rayonına keldi. Akimiyet vekillerinen beraber militsiya qarşıladı. Rayon merkezine ketirgenler, soñra ise 12-15-er qoranta olaraq kolhozlarğa bölgenler. Biz Budennıy kolhozına tüştik. İnsanlar duşmanca qıçıra edi: «Satqınlar! Qırımnı sattıñız!».
Bizni bir odağa yerleştirgenler, biznen beraber daa dört qoranta bar edi. Ne suv, ne aş, ne ilâc berildi. Anam ketirip olğan urbalarnı sattı. İlk aylarda bir qaç kere Amerika aş payı berilgen edi. 1945 senesi qorantamız ödünç aldı – ev qurulmasına 5 biñ ruble.
Qardaşım Zılha qara ummadan vefat etti. Babam da asretlikten ve qasevetlerden can berdi
Qorantamız aç qalmadı. Biz – anam qorqubilmez ve faal edi – şeerge köçip oldıq. Beşimiz de çalıştıq: men çızmacı, babam amamcı edi, qız qardaşlarım ve anam tiküv ustahanesinde çalıştılar. Amma insanlar açlıqtan, hastalıqlardan, sıtma ve keskin içekler yuqunçından ölgen edi. Qardaşım Zılha qara ummadan vefat etti. Babam da asretlikten ve qasevetlerden can berdi.
Sürgünlik yerlerinde men ve tuvğanlarım, semetdeşlerim 1956 senesine qadar komendant rejimi şaraitlerinde yaşağan edik, onı bozğanlar cinaiy mesüliyetke çekilgen edi, er ay qayd olğan edik.
Oquşnı devam ettirmege imkân yoq edi, çıqmaq içün komendanttan izin almaq kerek edi, oquv yurtlarına ise qırımtatarlarnı qabul etmegen ediler
Biri-birimiznen laf etmege, ana tilinde laqırdı etmege çaremiz yoq edi. Sürgünlik yerlerinde qırımtatar tilinde ders bergen milliy mektepler yoq edi. Oquşnı devam ettirmege imkân yoq edi, çıqmaq içün komendanttan izin almaq kerek edi, oquv yurtlarına ise qırımtatarlarnı qabul etmegen ediler. Meni teşkilâttan Taşkentke oqumağa yollağanlar. Tehnikumdan vesiqalar qaytarıldı.
1944-1945 seneleri qırımtatar medeniyeti, tili ve sanatınıñ inkişafı içün bir şarait yoq edi.
Ne gazet, ne kitap, ne mecmua, ne de qırımtatar tilinde radio yayınları bar edi. Vatanımız Qırımğa qaytuv meselelerini ne özara, ne de akimiyet vekillerinen muzakere etmege çaremiz bar edi. Aqlarımıznı bozğan uquq aktlarını lâğu etmek talabınen mektüp yazıp yollamağa aqqımız yoq edi.
Sovetler Birligi Yuqarı Şurası prezidiumınıñ 1956 senesi aprelniñ 28-nde çıqqan buyruğından soñ tek komendant nezareti lâğu etildi. Zuluv tarihiy vatanımızğa qaytqanına qadar devam etti ve şimdi de bar. Milliy mekteplerniñ sayısı az, til statusı, toponimika problemleri çezilmedi, qırımtatar halqı reabilitatsiyasınıñ uquq mehanizmi yoq, elimizden alınğanlar qaytarılmadı, sürgünlik neticesinde olğan maneviy zarar tazmin etilmedi.
(2009 senesi sentâbrniñ 17-nde yazılğan hatırlav)
Neşirge Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqınıñ genotsidini ögrenüv ve onuñ neticelerine qarşı çareler körüv boyunca mahsus komissiya reisiniñ muavini Elvedin Çubarov azırladı
