Oleg Solovey
Aqmescit – An-aneviy qırımtatar «Hıdırlez» bayramını işğal etilgen yarımadada ötkermek kerekmi ya da sürgünlikniñ 70 yıllığı munasebetinen bundan vazgeçmek daa doğru olur? Qırımtatarlarnıñ bunıñnen bağlı fikirleri tekmilnen bölündi.
Aprel 20 künü ötkerilgen Meclisniñ toplaşuvında qırımtatar halqı lideri, Ukraina halq deputatı Mustafa Cemilev, Qırımnıñ işğal etilgeni sebebinden «Hıdırlez» bayramınıñ qayd etilüvi boyunca öz şübelerini bildirdi.
«Şimdiki vaziyette bayram-seyranlarğa iç te yer yoq. «Hıdırlez»niñ qayd etilüvi, işğal etici akimiyet ve Rusiye içün teşviqat meydançığı ola bile. Men şahsen, buña qarşı çıqam. Quvanmağa şey yoq, ziyadesi bir kimseni davet etmek yañlıştır.
Davet etecek olsaq ta, ep bir Rusiye Federatsiyasından tek eyyet kelir, başqalarını qoymazlar. Akimiyetke kelişken stsenariy olıp çıqar: Rusiyede ağa-qardaş milletler, qırımtatarlar ne qadar muabbet yaşağanlarını kösterecekler», – dep qayd etti Mustafa Cemilev.
Bunen beraber, «Hıdırlez» mayısnıñ birinci aftasında ötkerilecek, eki aftadan soñra, sürgünlikniñ 70 yıllığı qayd etilecek, onıñ aqibetinde qırımtatarlarnıñ 46,2 fayızını ğayıp etti. Amma, akimiyetke qoşulğan Meclis azalarnıñ ekseriyeti itiraz bildirdiler. Aytqanlarına köre, qırımtatarlar «Hıdırlezni» atta sürgünlik yerlerinde qayd ete ediler, şimdi ise, Vatanda qayd etmeliler.
Asılında, bayram efsanege esaslanğan, ona köre, Hıdır ve İlyas azizleri er baarde zeminni dolanıp çıqalar ve bir kün körüşeler. İşte şu künü, kütleviy şekilde bayram ötkerile, onıñ iştirakçileri azizlerden eyi bereket, hocalıq işlerinde muvafaqiyet, ailelerge bol-bereketlik isteyler.
«Hıdırlezniñ» qayd etilüvi meselesi boyunca Meclis azaları rey bermege qarar aldılar. Ve 10 seske 16 qarşı çıqıp, bayram keçirilecegi belli oldı. Bu seneniñ hususiyetlerini muzakere etken soñ, Meclis azaları «Hıdırlez» ukrain ve qırımtatar bayraqları astında keçirilecegini ilân ettiler. Bundan da ğayrı, Mustafa Cemilev, bayraqlarnen beraber, siyasiy şiarlar ve transparantlar da olmasını teklif etti.
«Tedbir aynı zamanda siyasiy numayış olmaq kerek», — dep qayd etti qırımtatar halqınıñ lideri.
Böyleliknen, «Hıdırlezniñ» keçirilüvi mayısnıñ 3-ne Bağçasaray rayonnıñ «Şaherezada» qavehanesi yanındaki meydanda belgilendi. Bayramğa, Meclis Qırımnıñ ukrain cemiyeti vekilleri, qırımtatar ve ukrain icadiy birleşmelerini davet ete. Amma, qırımtatar cemmatçılığı arasında bu qararnen razı olmağanlarnıñ sayısı pek çoq. Atta, Meclis bayramnı lâğu etmese, teşebbüsçi gruppa toplanıp, Qurultaynı çağırtıp, temsiliy orgnnıñ azalarını deñiştirmege teklifler yañğıray.
İçtimaiy ağlarda, bu yılnıñ «Hıdırlezini» boykot etmege çağıralar. «O qadar çoq adam bayramnıñ ötkerilmesine qarşı çıqsa, o nege kerek? Ya da televizion kanalları içün yapılamı?», dep yaza İnternet saifesinde İbragim Suleymanov. Oña diger qullanıcı Elzara Arazle cevap bere: «Kimge kerek? Rusiyege! Biz pek memnünmiz, bizni bir kimse sıqıştırmay, işğalni devam ettirmek te mümkün..»
Bayram telükesiz keçermi?
Meclisniñ qararını bir çoq teşebbüsçiler soñki olaraq qabul etmeyler. Birinciden, aprel 23 künü Qurulaynıñ teftiş komissiyası Mecliske muracaat etip, qararnı ğayrıdan baqıp çıqmasını ve bayramnı lâğu etmelerini rica etti, onıñ yerine azizler kömülgen yerlerde dua merasimlerini keçirmege teklif etti.
«Qırımdaki vaziyetni talil etken soñ, bala-qadınlarnıñ telükesizligini temin etip olamağanımız taqdirde, teftiş komissiyası Mecliske bütün Qırım bayramınıñ keçirilüvinden vazgeçip, azizler kömülgen yerlerde dua merasimlerini keçirmege teklif ete», – dep qayd etti komissiya reisi Ali Özenbaş.
Mezkür tekliflerni añlamaq mümkün – Qırımda alâ bugüngece, qazaklar «halq imayesi» «faaliyet» kostermekte, ara-sıra qırımtatarlarğa qarşı provokatsiyalarnı teşkil eteler. Misal içün, keçenlerde Meclis binasından bayraqnı üzüp aldılar. Meclis azaları özleri, «imayeciler» – qanunsızlıq qaynağı olıp, onı dağıtmağa talap ete ediler, Ukraina tış işleri nazirligi ise, Qırımnı eñ telükeli region olaraq adlandırdı. Analitiklerniñ fikrince, cemaatnıñ toplanğanınen faydalanıp, cinayetçiler çeşit türlü areketler yapa bileler.
Qurultaynıñ özünde de bayramğa narazılıq köstergenler çoq. Aluşta vekili Setya Kazakov şunı bildirdi: «Sürgünlikniñ 70 yıllığı senesi bayram tedbirlerni keçirmege kerek degil. Bütün tedbirler bu tarihnen bağlı olmalı. Meclis özüniñ (büyük ihtimal mecbur etilgen) qararnı ğayrıdan baqıp çıqmaq kerek ve mayısnıñ 1-nden 18-ne qadar qırımnıñ çeşit köşelerinde matem tedbirlerini keçirmeli. Böyleliknen, biz dünya cemaatçılığınıñ diqqatını bizim meselelerimizge celp etermiz ve mayıs 18 künü Aqmescitniñ merkeziy meydanında bütün Qırım mitingi ile tedbirlerni yekünlermiz. Meclis kene de toplaşıp, bu meseleni talil etmeli».
Qurultay da, vaziyetniñ qapqanına tüşkeni körünip tura. Bundan evel, Refat Çubarov qırımtatarlarnıñ meselelerini muzakere etmek maqsadında Qurultay aprelniñ 15 ne qadar toplaşacağını bildirgen edi. Onda, keçenleri Tatarstannıñ bir qaç teşkilâtı tarafından Nobel mukâfatına namzet olaraq kösterilgen Mustafa Cemilev de iştirak etmek kerek edi, amma vaqıt keçti Qurultay toplanmadı.
Qırımlı mühbir Osman Paşayevniñ fikirince, Qurultay özü kergin bir vaziyette buluna. Muhalifet ve liderlerge qol tutkanlarnıñ sayısı aman-aman aynı olğanı sebebinden Qurultay toplanıp olamadı, qarar almaq ta küç olacaqtır.
«Hıdırlez» ya da «siyasiy şou»?
Er alda, bayramğa azırlıq kete. Kütleviy bayyramğa eñ çoq akimiyet azırlanğanı Qurultay vekillerini raatsız ete. «Qırım Cumhuriyeti Nazirler Şurasınıñ» toplaşuvında cumhuriyet milletler komitetiniñ yolbaşçısı Zaur Smirnov, bayram programması işlep çıqarılğanı, bir qaç iş gruppası teşkil etilgen ve Rusiyeden musafirler davet etilgenini aytıp berdi. Hususan, qırımtatar ameliy sanaatınıñ nümüneleri sergilenecek, belli artistlerniñ iştiraginen kontsert ötkerilecek, «küreş» ve diger eglendirici tedbirler olıp keçecek.
Qayd etmeli ki, keçken sene de «Hıdırlez» raat keçmedi. O vaqıt yarımadada eki türlü bayram teşkil etildi. Birisini, resmiy akimiyet cumhuriyet bücetine ötkerdi, iştirakçilerni ise, kelmege mecbur ettiler. Amma, diger halq bayramını Meclis teşkil etti. O vaqıt, devlet kanalları tek resmiy tedbirni aydınlattı.
Añlaşıla ki, işğal etici akimiyet bu sene rusiyeli kanallar içün «bahtlı qırımtatarlarnıñ iştiraginen» «dülber resimni» azırlaylar. Bazı memurlar bayramnıñ yañı formatı aqqında söz yürütip başladılar. Bundan sebep, Medlis reisi Refat Çubarov milliy bayramnı «siyasiy numayışqa» çevirmege yol bermeycegini bildirdi. Aynı zamanda Meclis teftiş komissiyasınıñ teklifini red etti ve bayramnı akimiyetniñ stsenariysi degil de, özleri istegen şekilde keçireceklerini qayd etti.
«Çeşit fikirlerni bildirgen memurlar bilmek kerekler, – dedi Refat Çubarov, – «Hıdırlez» bayramınıñ stsenariyi Meclis tarafından tasdiqlanmaq kerek. Künde bir qaç kere siyasiy baqışını deñiştirgen memurlar, çoq asırlıq medeniyetiniñ saibi olğan qırımtatarlarğa bayramnı nasıl şekilde keçirmelerini belgilemeleri içün biz Vatanğa qaytmadıq».
Mustafa Cemilev de Meclisnen razı degil. QHA –ne bergen intervyüsında şunı bildirdi: «Bu «Hıdırlez»ni er kes desteklemey. Ve esas niyet halqnıñ birligini numayış etilüvi olsa da, tam aksini köstereceksiñiz. Onıñ içün mürekep bir «Hıdırlez» olacaq. Bizim zamanımızda, bu qıyınlıqlardan vazgeçmek içün onı lâğu etmek daa doğru olır edi. Mayısnıñ 18-nde ep bir halq toplaşacaq. Bu «Hıdırlezni» işğalci akimiyet kendi menfatlarında qullanmaq istey – qaraçaylarnı, balqarlarnı Rusiyeniñ bütün milletlerni çağırtıp, qırımtatarlar Rusiye halqlarınen dostlaşqanını köstermege isteyler. Sanada aqıllı-aqıllı laf etkeniñizni bir kimse diñlemeycek, er kes şeñlengeniñizni kösterecek. Amma, şeñligimiz yersiz olacaq».
Bu kibi noqtai nazarnen qırımtatarlarnıñ çoqusı razı. Meselâ, blogcı, Elzara Arazle Feysbuk saifesinde qırımtatar siyasetçilerine muracaa etip, şunı yaza: «Tanışlarımız ve soylarımıznıñ bayramğa nisbeten aynı fikirler bar. Amma, bir kimse riayet etmey…Elbette, halqnıñ bir qısımı kelir. Yol masrafları qapatılacaq, attraktsionlar bedava olacaq. Belki de, diger millet vekkilleriniñ sayısı daa çoq olur. Amma, rus kanalları içün bu da yeterlidir, olar montaj yapmağa bileler. Keçken seneniñ bayramını kösterirler, kim anda añlar…Lâkin, sizniñ eñ faal ve keyfiyetli elektorat tedbirge kelyez! Ve kelecek sefer siz oña tayanıp olmazsıñız! Erte-keç halq açuvı sizni yoq eter. Bunı tüşünip baqıñız…»
Aqmescit – An-aneviy qırımtatar «Hıdırlez» bayramını işğal etilgen yarımadada ötkermek kerekmi ya da sürgünlikniñ 70 yıllığı munasebetinen bundan vazgeçmek daa doğru olur? Qırımtatarlarnıñ bunıñnen bağlı fikirleri tekmilnen bölündi.
Aprel 20 künü ötkerilgen Meclisniñ toplaşuvında qırımtatar halqı lideri, Ukraina halq deputatı Mustafa Cemilev, Qırımnıñ işğal etilgeni sebebinden «Hıdırlez» bayramınıñ qayd etilüvi boyunca öz şübelerini bildirdi.
«Şimdiki vaziyette bayram-seyranlarğa iç te yer yoq. «Hıdırlez»niñ qayd etilüvi, işğal etici akimiyet ve Rusiye içün teşviqat meydançığı ola bile. Men şahsen, buña qarşı çıqam. Quvanmağa şey yoq, ziyadesi bir kimseni davet etmek yañlıştır.
Davet etecek olsaq ta, ep bir Rusiye Federatsiyasından tek eyyet kelir, başqalarını qoymazlar. Akimiyetke kelişken stsenariy olıp çıqar: Rusiyede ağa-qardaş milletler, qırımtatarlar ne qadar muabbet yaşağanlarını kösterecekler», – dep qayd etti Mustafa Cemilev.
Bunen beraber, «Hıdırlez» mayısnıñ birinci aftasında ötkerilecek, eki aftadan soñra, sürgünlikniñ 70 yıllığı qayd etilecek, onıñ aqibetinde qırımtatarlarnıñ 46,2 fayızını ğayıp etti. Amma, akimiyetke qoşulğan Meclis azalarnıñ ekseriyeti itiraz bildirdiler. Aytqanlarına köre, qırımtatarlar «Hıdırlezni» atta sürgünlik yerlerinde qayd ete ediler, şimdi ise, Vatanda qayd etmeliler.
Asılında, bayram efsanege esaslanğan, ona köre, Hıdır ve İlyas azizleri er baarde zeminni dolanıp çıqalar ve bir kün körüşeler. İşte şu künü, kütleviy şekilde bayram ötkerile, onıñ iştirakçileri azizlerden eyi bereket, hocalıq işlerinde muvafaqiyet, ailelerge bol-bereketlik isteyler.
«Hıdırlezniñ» qayd etilüvi meselesi boyunca Meclis azaları rey bermege qarar aldılar. Ve 10 seske 16 qarşı çıqıp, bayram keçirilecegi belli oldı. Bu seneniñ hususiyetlerini muzakere etken soñ, Meclis azaları «Hıdırlez» ukrain ve qırımtatar bayraqları astında keçirilecegini ilân ettiler. Bundan da ğayrı, Mustafa Cemilev, bayraqlarnen beraber, siyasiy şiarlar ve transparantlar da olmasını teklif etti.
«Tedbir aynı zamanda siyasiy numayış olmaq kerek», — dep qayd etti qırımtatar halqınıñ lideri.
Böyleliknen, «Hıdırlezniñ» keçirilüvi mayısnıñ 3-ne Bağçasaray rayonnıñ «Şaherezada» qavehanesi yanındaki meydanda belgilendi. Bayramğa, Meclis Qırımnıñ ukrain cemiyeti vekilleri, qırımtatar ve ukrain icadiy birleşmelerini davet ete. Amma, qırımtatar cemmatçılığı arasında bu qararnen razı olmağanlarnıñ sayısı pek çoq. Atta, Meclis bayramnı lâğu etmese, teşebbüsçi gruppa toplanıp, Qurultaynı çağırtıp, temsiliy orgnnıñ azalarını deñiştirmege teklifler yañğıray.
İçtimaiy ağlarda, bu yılnıñ «Hıdırlezini» boykot etmege çağıralar. «O qadar çoq adam bayramnıñ ötkerilmesine qarşı çıqsa, o nege kerek? Ya da televizion kanalları içün yapılamı?», dep yaza İnternet saifesinde İbragim Suleymanov. Oña diger qullanıcı Elzara Arazle cevap bere: «Kimge kerek? Rusiyege! Biz pek memnünmiz, bizni bir kimse sıqıştırmay, işğalni devam ettirmek te mümkün..»
Bayram telükesiz keçermi?
Meclisniñ qararını bir çoq teşebbüsçiler soñki olaraq qabul etmeyler. Birinciden, aprel 23 künü Qurulaynıñ teftiş komissiyası Mecliske muracaat etip, qararnı ğayrıdan baqıp çıqmasını ve bayramnı lâğu etmelerini rica etti, onıñ yerine azizler kömülgen yerlerde dua merasimlerini keçirmege teklif etti.
«Qırımdaki vaziyetni talil etken soñ, bala-qadınlarnıñ telükesizligini temin etip olamağanımız taqdirde, teftiş komissiyası Mecliske bütün Qırım bayramınıñ keçirilüvinden vazgeçip, azizler kömülgen yerlerde dua merasimlerini keçirmege teklif ete», – dep qayd etti komissiya reisi Ali Özenbaş.
Mezkür tekliflerni añlamaq mümkün – Qırımda alâ bugüngece, qazaklar «halq imayesi» «faaliyet» kostermekte, ara-sıra qırımtatarlarğa qarşı provokatsiyalarnı teşkil eteler. Misal içün, keçenlerde Meclis binasından bayraqnı üzüp aldılar. Meclis azaları özleri, «imayeciler» – qanunsızlıq qaynağı olıp, onı dağıtmağa talap ete ediler, Ukraina tış işleri nazirligi ise, Qırımnı eñ telükeli region olaraq adlandırdı. Analitiklerniñ fikrince, cemaatnıñ toplanğanınen faydalanıp, cinayetçiler çeşit türlü areketler yapa bileler.
Qurultaynıñ özünde de bayramğa narazılıq köstergenler çoq. Aluşta vekili Setya Kazakov şunı bildirdi: «Sürgünlikniñ 70 yıllığı senesi bayram tedbirlerni keçirmege kerek degil. Bütün tedbirler bu tarihnen bağlı olmalı. Meclis özüniñ (büyük ihtimal mecbur etilgen) qararnı ğayrıdan baqıp çıqmaq kerek ve mayısnıñ 1-nden 18-ne qadar qırımnıñ çeşit köşelerinde matem tedbirlerini keçirmeli. Böyleliknen, biz dünya cemaatçılığınıñ diqqatını bizim meselelerimizge celp etermiz ve mayıs 18 künü Aqmescitniñ merkeziy meydanında bütün Qırım mitingi ile tedbirlerni yekünlermiz. Meclis kene de toplaşıp, bu meseleni talil etmeli».
Qurultay da, vaziyetniñ qapqanına tüşkeni körünip tura. Bundan evel, Refat Çubarov qırımtatarlarnıñ meselelerini muzakere etmek maqsadında Qurultay aprelniñ 15 ne qadar toplaşacağını bildirgen edi. Onda, keçenleri Tatarstannıñ bir qaç teşkilâtı tarafından Nobel mukâfatına namzet olaraq kösterilgen Mustafa Cemilev de iştirak etmek kerek edi, amma vaqıt keçti Qurultay toplanmadı.
Qırımlı mühbir Osman Paşayevniñ fikirince, Qurultay özü kergin bir vaziyette buluna. Muhalifet ve liderlerge qol tutkanlarnıñ sayısı aman-aman aynı olğanı sebebinden Qurultay toplanıp olamadı, qarar almaq ta küç olacaqtır.
«Hıdırlez» ya da «siyasiy şou»?
Er alda, bayramğa azırlıq kete. Kütleviy bayyramğa eñ çoq akimiyet azırlanğanı Qurultay vekillerini raatsız ete. «Qırım Cumhuriyeti Nazirler Şurasınıñ» toplaşuvında cumhuriyet milletler komitetiniñ yolbaşçısı Zaur Smirnov, bayram programması işlep çıqarılğanı, bir qaç iş gruppası teşkil etilgen ve Rusiyeden musafirler davet etilgenini aytıp berdi. Hususan, qırımtatar ameliy sanaatınıñ nümüneleri sergilenecek, belli artistlerniñ iştiraginen kontsert ötkerilecek, «küreş» ve diger eglendirici tedbirler olıp keçecek.
Qayd etmeli ki, keçken sene de «Hıdırlez» raat keçmedi. O vaqıt yarımadada eki türlü bayram teşkil etildi. Birisini, resmiy akimiyet cumhuriyet bücetine ötkerdi, iştirakçilerni ise, kelmege mecbur ettiler. Amma, diger halq bayramını Meclis teşkil etti. O vaqıt, devlet kanalları tek resmiy tedbirni aydınlattı.
Añlaşıla ki, işğal etici akimiyet bu sene rusiyeli kanallar içün «bahtlı qırımtatarlarnıñ iştiraginen» «dülber resimni» azırlaylar. Bazı memurlar bayramnıñ yañı formatı aqqında söz yürütip başladılar. Bundan sebep, Medlis reisi Refat Çubarov milliy bayramnı «siyasiy numayışqa» çevirmege yol bermeycegini bildirdi. Aynı zamanda Meclis teftiş komissiyasınıñ teklifini red etti ve bayramnı akimiyetniñ stsenariysi degil de, özleri istegen şekilde keçireceklerini qayd etti.
«Çeşit fikirlerni bildirgen memurlar bilmek kerekler, – dedi Refat Çubarov, – «Hıdırlez» bayramınıñ stsenariyi Meclis tarafından tasdiqlanmaq kerek. Künde bir qaç kere siyasiy baqışını deñiştirgen memurlar, çoq asırlıq medeniyetiniñ saibi olğan qırımtatarlarğa bayramnı nasıl şekilde keçirmelerini belgilemeleri içün biz Vatanğa qaytmadıq».
Mustafa Cemilev de Meclisnen razı degil. QHA –ne bergen intervyüsında şunı bildirdi: «Bu «Hıdırlez»ni er kes desteklemey. Ve esas niyet halqnıñ birligini numayış etilüvi olsa da, tam aksini köstereceksiñiz. Onıñ içün mürekep bir «Hıdırlez» olacaq. Bizim zamanımızda, bu qıyınlıqlardan vazgeçmek içün onı lâğu etmek daa doğru olır edi. Mayısnıñ 18-nde ep bir halq toplaşacaq. Bu «Hıdırlezni» işğalci akimiyet kendi menfatlarında qullanmaq istey – qaraçaylarnı, balqarlarnı Rusiyeniñ bütün milletlerni çağırtıp, qırımtatarlar Rusiye halqlarınen dostlaşqanını köstermege isteyler. Sanada aqıllı-aqıllı laf etkeniñizni bir kimse diñlemeycek, er kes şeñlengeniñizni kösterecek. Amma, şeñligimiz yersiz olacaq».
Bu kibi noqtai nazarnen qırımtatarlarnıñ çoqusı razı. Meselâ, blogcı, Elzara Arazle Feysbuk saifesinde qırımtatar siyasetçilerine muracaa etip, şunı yaza: «Tanışlarımız ve soylarımıznıñ bayramğa nisbeten aynı fikirler bar. Amma, bir kimse riayet etmey…Elbette, halqnıñ bir qısımı kelir. Yol masrafları qapatılacaq, attraktsionlar bedava olacaq. Belki de, diger millet vekkilleriniñ sayısı daa çoq olur. Amma, rus kanalları içün bu da yeterlidir, olar montaj yapmağa bileler. Keçken seneniñ bayramını kösterirler, kim anda añlar…Lâkin, sizniñ eñ faal ve keyfiyetli elektorat tedbirge kelyez! Ve kelecek sefer siz oña tayanıp olmazsıñız! Erte-keç halq açuvı sizni yoq eter. Bunı tüşünip baqıñız…»
