Qırım – Rusiye uquq qoruyıcıları işğal etilgen Qırımda vatandaş jurnalistleri ve mediağa basqı yapuv siyasetini toqtatmay. Biteyatqan 2024 senesi devamında Qırım yarımadasında söz serbestligi nasıl bastırıldı, bu maqalede oquñız.
Tintüv, sorğu, muarrirlerniñ hırsızlanuvı
2024 senesi yanvar ayında Rusiye mahsus hızmetleriniñ hadimleri «Nenkecan» qırımtatar mecmuasınıñ baş muarriri Zera Bekirovanıñ evinde tintüv keçirdi. Rusiye uquq qoruyıcıları saba erte evine sürip kirdi, soñra sorğuğa alıp ketti ve tek yarı gecege yaqınlaşqanda azat ettiler.
Mayıs 17 künü, qırımtatar sürgünliginiñ matem künü arfesinde, «Qırım» gazetasınıñ baş muarriri Bekir Mamutovnıñ ve şu medianıñ tesisçisi Seyran İbragimovnıñ evlerinde tintüvler olıp keçti. Bundan soñ uquq qoruyıcılar muarririyetniñ tehnikasını tutıp aldı, Mamutov ve İbragimovnı ise Ekstremizm ile küreş merkezine («E» Merkezi) alıp kettiler. Aynı vaqıtta advokat Edem Semedlâyevni uquqiy yardım köstermesi içün muarririyetke kirsetmediler.
Noyabr ayında «Armançıq» bala mecmuasınıñ muarriri Ediye Muslimova apansızdan ğayıp oldı. O, Aqmescitten Sudaq tarafına qart anasına barmağa niyetlengen edi, amma soñra cep telefonları söndürildi, maşina evniñ yanında qaldı. Ertesi künü onı evden çıqqanda kimligi belli olmağan üç insan tutıp, beyaz «Gazelge» mindirgenleri belli oldı.
Jurnalist tek bir buçuq künden soñ tapıldı ve bu vaqıtnı Rusiye Federatsiyasınıñ FSBsinde, alâqasız ve advokatsız keçirgenini ayttı, anda bala mecmuasınıñ parası aqqında 35 saat devamında sorğuğa çekildi.
«Terrorist»-jurnalistler
Bu sene martnıñ 5-nde Rusiye uquq qoruyıcıları tarafından tutulğan qırımlı jurnalistlerniñ cedveline daa eki şahıs qoşuldı. Bağçasarayda keçirilgen kütleviy tintüvler dalğasından soñ tutulğan qırımlı musulmanlar arasında «Qırım birdemligi» cemaat birleşmesiniñ vatandaş jurnalistleri Aziz Azizov ve Rustem Osmanov bar.
Olar apiske alınmazdan evel yarımadada olıp keçken kütleviy tintüv, mahkeme ve çeşit diniy taqiplerni faal sürette aydınlata ediler. Hususan, Aziz Azizov eki yıl evelsi qırımtatar faali Edem Dudakovğa qarşı dava baqılğan mahkemede olğanda tutulğan edi.
Bu sefer Rusiye Federatsiyasınıñ FSB hadimleri vatandaş jurnalistlerini, olar Rusiye Federatsiyası tarafından terrorist olaraq tanılğan «Hizb ut-Tahrir» cemiyetiniñ azaları olğanlarından şübhelenip tuttılar. Mahkeme olar içün apiste tutuv şeklinde sıñırlav tedbirini belgiledi. Bundan ğayrı, cinaiy dava boyunca tahqiqat tedbirleri vaqtında olarnı ruhiy hastalar arasında uzun müddetli tutuvnen mecburiy psihiatrik teşkerüvge yolladılar, bunı, aq qorçalayıcılarnıñ fikrine köre, ceza psihiatriyasınıñ elementi olaraq baqmaq mümkün.
Aq qorçalayıcılar qayd etkenine köre, Qırımda qırımlı musulmanlarğa qarşı cinaiy davalarnıñ uydurıluvı vaqtında «Qırım birdemligi» vatandaş jurnalistleri terrorist faaliyetiniñ maddeleri boyunca qabaatlanğanlar sırasına kirsetilgen davalar arttı. Haber yazılğan vaqıtta apiske alınğan 18 qırımlı jurnalistniñ 13-ü terrorizmde qabaatlanğan edi
«Suistimalcılar ve diskreditatorlar»
2024 senesi fevral ayında Rusiye uquq qoruyıcıları cankoyli vatandaş jurnalisti Lutfiye Zudiyevanıñ evinde tintüv keçirdi. O, özü tutulıp, Ekstremizm ile küreş merkezine ketirildi, anda Facebook saifesindeki paylaşuvlarında, Rusiye qanunları talap etkeni kibi, yasaqlanğan ve «çetel» teşkilâtlarınıñ statusını köstermedi.
Lutfiye Zudiyevanıñ bu talaplar tek qayd olğan matbuat vastalarına, içtimaiy ağlarnıñ qullanıcılarına degil degen delilleri Rusiye kontrolindeki Qırım mahkemelerinde közge alınmadı ve o, «informatsion serbestlikni suistimal etmekte» qabaatlı dep tanıldı. Altı aydan soñ Rusiye temyiz mahkemesi bu davalarnıñ birinde uquq qoruyıcılarnıñ protokol tizmege aqqı olmağanını itiraf etip, qararnı lâğu etti.
Aynı vaqıtta Rusiye uquq qoruyıcıları «Qırım» mustaqil qırımtatar gazetası jurnalistleriniñ «informatsion serbestlikni suistimal etkeninen» oğraşıp başladı. Yuqarıda añılğan Bekir Mamutov ve Seyran İbragimovnıñ tutuluvı BMniñ baş kâtibi António Guterresniñ Qırımda insan aqları vaziyetine dair esabatınıñ neşir etkeninen de bağlı edi. Halqara teşkilâtnıñ başı tarafından taqdim etilgen malümat Rusiye uquq qoruyıcılarına, soñra ise mahkemege «yañlış» kibi köründi, jurnalistlerniñ areketleri ise «informatsion serbestlikni suistimal etmek» kibi köründi.
Neşir saifelerinde derc etken diger maqale sebebinden muarririyet ve reberi «Rusiye ordusını itibardan tüşürüv» içün mesüliyetke çekildi. Bu taqipler neticesinde para cezalarınıñ umumiy miqdarı 790 biñ ruble (tahminen sekiz biñ euro) oldı, lâkin soñra Roskomnadzor sovet aq qorçalayıcısı Lüdmila Alekseyeva aqqında tercimeiyal maqalesinde «Amerikanıñ Sesi» ve «Azatlıq Radiosını» «çetel agenti» olaraq işaretlemegeni içün «Qırım» gazetsına qarşı daa eki protokolnı mahkemege berdi. Er eki adisede de Rusiye mahkemesi jurnalistlerniñ qabaatını tasdıqlap, olarğa yañı cöremeler berdi. Bir yıl içinde matbuat vastasınıñ tekrar-tekrar taqip etilmesi Qırım yarımadasında söz serbestligine qarşı küreş tarihında «yañı söz» oldı.
Repressiya «yañılıqları»
Diger «yañılıqlar» arasında işini yapqanı içün ceza olaraq Rusiye arbiy komissarlığına celpname qullanılğanını ayrıca qayd etmek mümkün. Meselâ, fevralniñ 29-nda İslâm Terek qasabasında mahkeme ögünde yayın vaqtında vatandaş jurnalisti Ali Seytablayev tutuldı, soñra oña arbiy komissarlıqqa celpname berip yibirgenler.
«İstenmegen teşkilâtnıñ» faaliyetinde iştirak etüv içün de mustaqil jurnalistlerni ğıyabiy taqip diqqat celp etti. Hususan, Aqyarda mahkeme «Meduza» Rusiye neşiriniñ mühbiri Anastasiya Jvikni «istenmegen dep tanılğan»teşkilâtnıñ saytında ve Telegram kanalında maqaleler yerleştirgeni içün cöreme berdi. «OVD-info» neşiriniñ malümatına köre, jurnalistniñ özü işğal etilgen Qırım ve Rusiye tışında buluna.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
Qırımdaki «Hizb ut-Tahrir davaları»
«Hizb ut-Tahrir davası» boyunca apiske alınğan ve mahküm etilgenlerniñ imayecileri olarnıñ taqip etilmesi diniy sebeplernen bağlı olğanını tüşüne. Advokatlar qayd etkenine köre, Rusiye uquq qoruyıcı organları tarafından bu dava boyunca taqip etilgenler – ekseriyeti qırımtatarlar ve ukrain, rus, tacik, azeri ve islâm dinini kütken diger millet vekilleri. Halqara uquq işğal etilgen topraqlarda işğalci devlet qanunlarını kirsetmege yasaqlay.
«Hizb ut-Tahrir» halqara islâm siyasiy teşkilâtı, bütün musulman devletleriniñ islâm halifeligine birleştirilmesini öz maqsadı olğanını ayta, amma olar, bu maqsatqa irişmek içün terroristik usullarnı red ete ve Rusiyede adaletsiz taqip etilgenini ayta. Rusiye Yuqarı mahkemesi 2003 senesi «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtını 15 «terrorist» birleşme cedveline kirsetip, onı yasaq etti.
