Ahtem Seitablayev: «Yeudiyler içün Qudus olğanı kibi, qırımtatarlar içün de Bağçasaray»

Qırımtatar halqınıñ Qırımdan sürgün etilmesiniñ yıldönüminde Qırım.Aqiqat yarımadada sürgün etilgenlerniñ cografiyası ve rengini tasvir etmege tırışa. Belli Qırımlılar tuvğanları nasıl ve qayda yaşağanları ve olarnı yarımada ile qaysı yerler bağlağanı aqqında aytıp bereler.

Öz tuvğanları ve Qırımdaki sevimli yerleri aqqında qırımtatar aktörı ve rejissörı, QMC -de nam qazanğan artist, «Qırım evi» işhanesiniñ müdiri Ahtem Seitablayev aytıp bere.

– Ahtem bey, Ekinci cian cenki vaqtında aileñiz Qırımda qayda yaşay edi?

– Yañlışmasam, anamnıñ ailesi 1944 senesi mayıs ayında Qarasuvbazarda yaşay edi. Bugünde bu meskün yerniñ adı Belogorsk. Babamnıñ qorantası Aqyar civarında Mamaşay qasabasında yaşay edi. Sovet devrinde qasabanıñ adı Orlovkağa deñiştirildi.

Andan menim ana-babam sürgün etildi. Olarnı yük maşnalarınen eñ yaqın demiryöl stantsiyalarına alıp kettiler, anda ise Qırımdan çıqardılar. Anam beş, babam ise dört yaşında edi.

Babamnıñ qorantasını Bağçasaray civarındaki«Süren» stantsiyasına ketirdiler.

Bu stantsiyanıñ bazı qalımtıları anda saqlanıp qaldı ve biz «Haytarmanıñ» çekimleri vaqtında şu zamannıñ demiryol vokzalınıñ dekoratsiyalarını bu yerde qurmağa tüşündik. Amma naqliyat logistikasına keder etkenimiz içün bizge böyle fırsat berip olamadılar.

Şunıñ içün stantsiyanı Bağçasarayda yedek demiryolu yanında qurdıq.

– Anañız Qarasuvbazar aqqında ne ayta edi? Bugünde qırımtatarlarnıñ kompakt yaşağan yeri olğan büyük bir meskün yer.

– Bala olğanını unutmamaq kerek. Onıñ hatırlavların easasen sürgünlik ve sürgünlikten soñ olğanınen bağlı. Maña ise Qırım aqqında aytıp pek çoq küneşni hatırlay edi.

– Ana taraftan soylarıñız Qırımda yaşağanı, baba taraftan soylarıñız ise de Türkiyege de ketkeni, de qaytqanı kerçekmi?

– Bu tamamınen doğru degil. Aqiqat budır ki, baba taraftan bazı soylarım, aile efsanesine köre, Qırımnıñ ilk ilhaqı olaraq adlandırılğan rus impiratriçesi II Yekaterinanıñ devrinde Türkiyege kettiler. Amma soñra qayttılar, soñra da bazıları kene Türkiyege ketti. Anda dedemlerden biri Türkiye Arbiy deñiz quvetleriniñ zabiti oldı.

– Tuvğanlarıñıznıñ sürgünlik ile bağlı aytqanlarından angisi sizni eñ çoq şaşırttı?

– Balalıqta ve gençlikte bütün bularnıñ saba saat dörtte, silâlı askerlerniñ eviniñ qapusını qaqıp, azırlanmağa 15 daqqa vaqıt bermesi eñ çoq şaşırta edi. O vaqıt insanlarnıñ, hususan qadın ve qartlarnıñ ne vaziyette olğanını tasavur etip olamayım. 15 daqqa içinde özüni, balalarnı, kerek şeylerni toplap, vesiqalarnı da unutmamaq nasıl mümkün olğanını tasavur etmek qıyın.

Soñra, bir qoranta azaları bir-birini tapıp olması içün yıllar kerek oldı. Cebeden qaytqan anam ve babamnıñ babaları, üç yıl devamında qorantlarını qıdırdılar. Qırımda ketmek içün olarğa bir kün berdiler, akis alda emirni yerine ketirmeme içün olarnı yaqalay bile ediler.

Hatrımad yer alğan levhalardan biri, sürgünlikten bir kün ögüne tuvğanlarımnıñ evi yanında bir rus askeri keçip, suv istedi. Bitam onı içerige kirsetti, aş-suv berdi. Asker balalarnı körip, quçağına anamnı alğan ve ağlap başlağan. Onıñ da bu yaşta qızı bar eken ve o, onı iç kirmegen demek mümkün.

Gece ise, qorantamnı sürgün etmek içün kene bu evge bir qaç askernen keldi. Amma o, bir şey etip biraz yardım etmege tırıştı ve onıñ yardımınen qorantam vesiqalarnı unutmadı ve sımıçqa aldı. Ve bunı da «Haytarmada» kösterdik. Böyle alda da, şefqat ve namus ne olğanını unutmağanlarğa sağ oluñız, dep aytmağa istedim. NKVD kibi cezalandırıcı bir organda da insan olaraq qalmaq içün er şeyni yapmağa cesaret tapqan insanlar bar edi.

– «Haytarma» filmi, natsizmge qarşı ğalebe, bu qırımtatar halqınıñ da ğalebesi olğanını köstere. Siz, üç aqrabañız sovet ordusı erkânında natsistlerge qarşı cenkleşkenini ayttıñız.

–Olar daa çoq edi, dep tüşünem. Men yalıñız dedelerim aqqında ayttım, soyum ise büyük. Tek anamnıñ tarafından doğmuş eki qardaşı cenkleşti.

– Dedeleriñiz Qırımdan sürgün etilgen soñ ailelerini nasıl tapıp oldılar?

– Olarğa eki esas taraf kösterildi: Ural ve Orta Asiya. Babamnıñ qorantası Orta Asiyağa tüşti. Anamnıñ qorantası ise eski Mariy ŞSCB.

1950 senelerniñ ortalarında, Stalin ölgen soñ, komendant saatları lâğu etildi. Komendnant saatları zamanında sürgün etilgen qırımtatarlarğa muayyen topraqlardan sıqması yasaq edi. Bozğanlarğa 25 yıl lager berile edi ya da olarnı yerinde atıp öldüre ediler.

Stalin ölgende, daima, anamnıñ büyük ağasına Orta Asiyağa ktmege izin berdiler. O, sürgünlik yerlerinde qırımtatarlardan ve yerli sakinlerden yarışlarda ğalebe qazanğan küçlü bir ansambl teşkil etti. Bunıñ sayesinde o, sürgünlik yerlerinden çıqamağa izin aldı, amma sıñırlavlar da bar edi: mümkün edi Moskvağa, Leninşradğa, Kyivge mümkün degil edi.

Orta Asiyağa ketmek kerek olğanı içün, daim Tacikistanğa ketti. Anda muzıka oquv yurtuna kirdi ve pek yahşı onı bitirdi. Ve anda ayaqqa turğan soñ qorantasını da sürgünlik yerlerinden çıqrdı.

Anam teatr institutına kirmek içün Tacikistandan Taşkentke ketti ve anda babamnen tanıştı. Soñra da evlendiler.

– Anañız ve babañız icadiy insanlar. Olarnıñ ve ana-babalarınıñ zamanında yarımadanıñ medeniy paytahtı qayda olğanı aqqında ayta edilermi?

– 200 yıldan ziyade, anamnıñ ailesinde insanlar medeniyet ile bağlı – horeograflar. yırcılar, aktörlar, çalğıcılar, bestekârlar. Babamnıñ ailesinde ise ziraatçılar.

Olarnıñ balalığında medeniy paytaht Aqmescit sayılı edi. Anda daima teatr ve türlü icadiy taqımlar faaliyet köstere edi. Yalta da medeniy bir paytaht edi, demek mümkün. Amma tek bazı vaqıtları, anda eski Rusiye imperiyasınıñ türlü köşelerinden teatr temsilcileri kelgende. Qırımtatarlarnıñ medeniyetiniñ tiklenilmesinde elbette büyük yer Bağçasaray ala.

Anda bir çoq qırımtatar erbabı, şu cümleden İsmal Gasprinskiy yaşadı ve faaliyet kösterdi. Yeudiyler içün Qudus olğanı kibi, qırımtatarlar içün de Bağçasaray. Çünkianda aziz insanlarnıñ qabirleri, qırımtatarlarnıñ devletçilik, aynılıq timasali.

• Qırım. Aqiqat

– Daa evel Qapıshor Qırımda eñ sevimli yeriñiz olğanı aqqında aytqan ediñiz7 Ne içün?

– Bu pek meraqlı yerler. Yanında bütün dünyada belli olğan Sudaq qalesinen Sudaq şeeri yerleşe. Zaten Qırımnıñ cenübi bu pek acayip, meraqlı bir yer. Bu topraqlar tarih ile tolu. Anda deñiz, dağ, tarihiy abideler. Bütün bular balalıq hayallarınen, ana-babamnıñ Qırım aqqında ikâyelerinen birleşe.

– Tuvğanlarıñız yaşağan Qırım mesken yerlerniñ adlarınıñ manası ne?

–Bu pek meraqlı sual. «Mamaşaynıñ» tercimesini uzun müddet añlamağa tırıştım. Öyle de farqına barmadım. Bu sözler oyunı. Eger sinonim qıdıracaq olasañız «oy-oy-oyno», «ottakoyno» olacaq. qırımtatar atalar sözlerine baqsaq, olardan biri böyle tercime etile: Mında yaqında bir köy bar, adı Mamaşay, Mamaşaydan yaşağanlarnı bütün kün qatıq aşağanlarından tanımaq mümkün. Qırımda bu yemek pek meşur edi. Çünki anda ayvan baqıla edi ve sütten mahsulat yapıla edi.

«Qapıshor» eski yunan sözü, tercimesini bilmeyim.

Qırımtatar halqınıñ ananeviy turmuşını Qırım.Aqiqat fotoresimlerinde baqıñız.

– Siz Mamaşay, Qapıshor, Qarasuvbazar dediñiz... Bu adlarnıñ keri qaytarımasını ister ediñizmi?

– Elbette. Belki de evel buña çoq emiyet bermey edik. Tınç yaşayış olğanda, halqını ve yaqınlarını yoq etmegende sen bularnıñ aqqında tüşünmeysiñ. Amma, hatıranı saqlap qalmaq içün toponimika pek müimdir.

Toponimika bir çoq şey aqqında ayta. Özen, şeer ya da köyniñ öz adı olğanda, birden tarih peyda ola. Yor boyu ketkende ve üç İzobilrnoye, eki Vişnövoye, dört Gruşevo raskelgende bütün bular Sovet Birligi zamamnında yapılğan deñişmeler olğanını añalysıñ. Bunı aselet yaptılar. Çünki, bu tarihni saqlap qalmaq içün ne qadar müim bir alet olğanını añlay ediler.

Tarihiy adlarnıñ keri qaytarılması, hususan işğalcilerniñ basqısı altanda olğan içün müimdir. Olar unutılmamağanını bilmek keyerkler. Bu olarğa küç bere.Bugünde Qırım işğal altında olğanda, resmiy olaraq eski adalarnı qaytarmağa imkân olmasa bile, episi bir halqara malümat kitaplarında, halqara uquqqa köre Karasuvbazar Qarasuvbazar, Simferopol Aqmescit, Sevastopol Aqyar olacaq.