Qırımda qırımtatar muhtariyetiniñ nasıl tarihiy esasları bar? Yarımadanıñ tamır halqı içün bu mesele ne içün muim? Totalitar devlette milliy muhtariyetniñ olması mümkünmi?
Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ Kündüz şoyusında Qırım tarihçısı, Ukraina PEN-klubunıñ azası Gülnara Bekirova ile laqırdı etemiz.
– Sizni şimdi Qırımda qaysı ceryanlar raatsızlay?
– Qırımda er kün pek qorqunçlı vaqialar ola. Biz büyük diqqat ile Qarasuvbazardaki vaqialarnı közetemiz – Resul Velilâyevniñ tevqifi bir fantasmagoriyadır. O, qırımtatarlar arasında pek itibarlı adam, medeniyet, sanat erbaplarına qol tutqan az sayılı hayriyeci qırımtatarlarından biri… Bu sefer ne içün Resulni aldılar, dep soramaq mümkünsiñiz. Maña köre, mesele bölgedeki bir çeşit tazyiq ile alâqalı. Şartlı olaraq aytqanda, Qarasuvbazarda «Hizb ut-Tahrir» (qomşu Rusiyede yasaq etilgen teşkilât – QA) azalarını tapmadılar. Ve tarihiy parallel: bu adam, tıpqı özü kibi ğayet itibarlı olğan Bekir Çoban-zade adına fondunıñ başında tura. 1937 senesinde onı da Bakudaki sanatoriyde tevqif ettiler.
– Ne içün qırımtatarlar özüne devlet teşkil etici etnos deyler?
Qırımnıñ Rusiye imperiyası tarafından ilhaq etilmesi qırımtatar halqı içün facialı neticelerge ketirdi, çünki 150 yıl içinde qırımtatarlar tarihiy vatanlarında azlıqqa çevirildilerGülnara Bekirova
– Çünki qırımtatarlarda 340 yıldan ziyade böyle bir devlet olıp, adı Qırım hanlığı edi. Ondan soñ ise, 1783 senesinde Qırım birinci kere Rusiye imperiyası tarafından ilhaq etildi. Qırımtatar halqı içün bu, facialı neticelerge ketirdi, çünki 150 yıl içinde qırımtatarlar tarihiy vatanlarında azlıqqa çevirildiler. Yalıñız 1917 senesinde qırımtatarlar nevbetteki sefer milliy devletçiliklerini tiklemek ve tarihiy vatanında saip olmaq teşebbüsini yapqanda, olar Qırım inkişafınıñ ciddiy bir programmasını taqdim ettiler. İhtimal ile, İsviçre tipindeki federativ qurulış aqqında söz yürsetile edi, lâkin biz protokollarnı oqumadıq. Bunı talil etmek içün qolumızda yeterli derecede menbalar yoq. Lâkin biz konstruktsiyanıñ mevcut olğanını, onıñ demokratik olğnını ve fransız intellektuallarınıñ muvafaqiyetlerine esaslanğanını bilemiz. Çünki Qurultaynıñ ideologlarından biri olğan Cafer Seydamet Sorbonnada oqudı, Noman Çelebicihan da pek çoq oqudı… Lâkin o vaqıttaki qırımtatar intellektualları bolşeviklerniñ küçüne qarşı muqavemet kösterip olamadılar.
– Menim fikrimce, qırımtatar faaliyetçilerine qarşı yapılğan şeyler, Qırımda bütünley özgün bir muhtariyet çeşitiniñ qurulğanını köstereler. Qomşu Rusiyeniñ territoriyasında buña oşağan şeyler başqa iç bir yerde yoq. Rusiye cumhuriyetlerinden iç birisi tamır halqınıñ böyle bir tecavuzkâr qabul etilmemesi ile ayırılıp turmay.
Totalitar rejimler olğan devletlerde iç bir bahtlı milliy muhtariyet olmayGülnara Bekirova
– Menim fikrimce, bu aynen böyledir. Qırımtatarlarda 1921 senesinden başlap 1944 senesindeki sürgün etilmesine qadar Rusiye sıñırları içinde muhtariyet bar edi. Qırımtatarlar pek muim, mesüliyetli vazifelerde buluna edi. Merkeziy icra komitetiniñ başlığı Veli İbraimov, cumhuriyet başlığı Osman Deren-Ayerlı ediler… Söz kelimi, repressiyalar tamam olardan başlandı. Lâkin iç bir şey totalitar rejimge qırımtatarlarnıñ taqdirini bir qaç daqqa içinde al etmege keder etmedi. Çünki bizler böyle küçük etnoslarnıñ muhtariyetleri ya da devletçilikleri aqqında aytqanda, bu etnoslarnıñ demokratik devlet içinde inkişaf etmek keregini añlamaq kerekmiz. Avtoritar, ve hususan totalitar rejimler olğan devletlerde iç bir bahtlı milliy muhtariyet olmay.
– Menim fikrimce, şu sovet muhtariyetini ğayrıdan tiklemek, büyük hatadır.
– Men de aynı fikirdem. İç bir şeyni ğayrıdan tiklemek kerekmey, yañı tarihiy devirde yañı muhtariyet qurmaq kerek. Tarih iç bir vaqıt arifi-arifine tekrarlanmay, onda yalıñız zemaneviy tarihiy ceryannı talil etken insanlar içün cevaplar bar.
– Bu yerde, yañı muhtariyetniñ sovet muhtariyeti kibi dekorativ olmamasına irişmek ğayet muimdir. «Doğru» soyadları olğan insanlarnı vazifelerge yerleştirmek – bu, pek qolay. Lâkin neticede sürgün etilüvden ne fırqa biletleri, ne de vazifeler qurtara bildi.
– Biz, öz devletimizdeki meselelerni çezip, qırımtatarlarnı eşitmege tırışmaq kerekmiz. Çünki qırımtatarlar içün (Qırımğa – QA) qaytuv oğrunda küreş er vaqıt birinci yerde edi, ekincide ise devletçilikleriniñ ğayrıdan tiklenmesi meselesi tura edi. Bu, nefes almaq, laf etmek qadar tabiiydir… Qırımtatarlar içün bu, aksiomadır. Umüt etem ki, Qırımdaki acınıqlı vaziyet tezden soñuna yetecek, çünki qırımtatar halqı içün bu, saqlanıp qalmaqnıñ yekâne imkânıdır.
(Metinni Katerina Kovalenko azırladı)
