Qırımtatar cemiyet faaliyetçisi Server Mustafayev 2016 senesi yazında bir qaç qırımtatar yurtdaşlarınen beraber «Qırım birdemligi»niñ irmaq başlarında tura edi. Bugün o, onıñ koordinatorlarından biri. Mustafayevni ekseriyetle bir de bir mahkeme binası yanında, nevbetteki tintüvde ya da bankta on rublelik maden aqçalar ile tolu qopqalarnen körmek mümkün.
Mustafayev, Qırım.Aqiqat içün bergen intervyüde öz halqınıñ tarihiy hatırası ile «Qırım marafonı» arasında nasıl alâqa olğanını, zorbalıqsız küreşte din nasıl rolni oynağanını, ne içün Qırımda er kes Rusiye Anayasasınıñ 51-nci maddesini ezberden ögrengenini ve qırımtatarlar qomşu Rusiyede yapılacaq prezident saylavına baracaq ya da barmaycaqları aqqında ikâye etti.
– «Qırım marafonı» çerçivesinde o qadar büyük miqdarda paranı nasıl toplap olğanıñıznı ikâye etiñiz.
– Ekinci «Qırım marafonı»nıñ neticeleri bizge hoş bir teesurat qaldırdı. Biz bir aydan az muddet içinde eki million ruble (950 biñ hrivna – QA) qadar para toplap oldıq. Ve bu yalıñız Qırım çerçivesinde. Marafonda eñ az 100 biñ kişi iştirak etti. Aqiqatta, tedbirge eki evden birinde seslendiler. Ondan da ğayrı, biz «marafon»nıñ toqtatılması aqqında ilân etsek de, para toplavı ale daa devam ete. Er kes onda iştirak etmege aşıqa.
Bugüngece toplanğan para miqdarı bütün cöremelerni tolusınen qapata. Ondan ğayrı, kelecek içün de muayen bir fond teşkil oluna, çünki kimse hayallar qurmay. Fevralniñ soñunda ya da, belki, martnıñ başında ise biz bu cöremelerni kütleviy surette tölemege başlaycaqmız.
– Ne içün telükesizlik hadimleri «ruble ile urmaq» taktikasını sayladılar?
– «Para er şeyni çezer» degen fikir üküm sürgen yerde, mence, telükesizlik hadimleriniñ mantıqı şöyle edi: biz onı (faaliyetçini – QA) ağır maliy vaziyette qaldırsaq o, özüniñ barışıqlı küreşinden vazgeçecek. Eñ azından cöremelerni tölemek içün büyük para toplağanına qadar. Ondan ğayrı, ortalıqta adaletsizlikke qarşı küreşçi olaraq belli olsañ, iş er vaqıt tapılmaz.
Bundan evel ükümet, faaliyetçilerni memuriy tevqifler vastasınen toqtatmaq mumkün olacaq, dep tüşüne edi. Körgeniñ kibi, er şey tam tersine oldı. Bir aftalıq apisten soñ adamlar qaraman olıp çıqa edi, ve bu, olarnı daa faal olmağa itey edi.
– Seniñ fikriñce, «Qırım marafonı»nıñ muvafaqiyeti nenen alâqalı? Bir ay içinde eki million – bu belli derecede bir rekorddır.
Qırımtatarlar, üyken nesilniñ adaletsizlikke qarşı küreşmege tırışqanını hatırladılar. Bugün bu, kene şu barışıqlı narazılıq kösterüv, lâkin başqa bir formattadır
– Qırımtatarlar, tarihiy yolunda çoq şey başından keçirgen dissident halqtır. Yaş nesil içün bugünki vaziyet – yañı bir şey. Biz böyle şeylerni yalıñız qartbabalar ve qartanalarımızdan eşittik. Bugün ise özümiz repressiyalar, uydurılğan qabaatlavlar kibi şeylerni başımızdan keçiremiz. Tabiiy ki, biz üyken nesilimizniñ adaletsizlikke qarşı küreşmege tırışqanını hatırladıq. Bugün bu, kene şu barışıqlı narazılıq kösterüv, lâkin başqa bir formattadır. Menim fikrimce, «Marafon»nıñ muvafaqiyeti – büyük ölçüde, halqnıñ barışıqlı küreş aqqında tarihiy hatırasıdır.
– Qırımda ketken sayın daa çoq insan, bir kün onı da almağa kele bileceklerini añlap başladımı?
İnsanlar, çette turmağa devam etseñ, seni almağa kelgende qorçalamağa turacaq adam tapılmaycağını añlap başladılar
– Qırımda Rusiye nizamı boyunca yaşayışnıñ birinci bir qaç yılında propaganda repressiyalarnı, «yañlış» siyasiy ya da diniy baqışları olğan insanlarğa qarşı küreş olaraq köstermege tırışa edi. Lâkin bugün bizde, Qırımda, bütünley farqlı, atta bazı meselelerde bir-birine zıt kelgen insanlarnıñ taqip etilgenlerine endi onlarnen, belki de yüzlernen misaller bar. Buña köre, bu ayrı insanlarnıñ degil de bütün halqnıñ meselesi olğanınıñ añlayışı peyda ola. Adamlar, (telükesizlik hadimleriniñ – muellif) bir adamnıñ işini bitirgen soñ başqalarğa keçkenini köre. Eñ soñunda özüñ de bu katok tübüne tüşmek mumkünsiñ. Adamlar, çette turmağa devam etseñ, seni almağa kelgende, qorçalamağa turacaq kişi tapılmaycağını añlap başladılar.
– Şimdi qırımtatarlar şaşılacaq bir sabır etüv numünesini köstereler. Amma bu ne zamanğa qadar devam ete bilecek? Sizde qaviylik yedekleri ne qadar büyük?
– Elbette, bu pek muşkül. Uzaq bir yerde olğan diktator rejimlerini közetmek, bu bir, bunı şahsen is etmek ise, bam-başqadır. Er saba pencereden, seni almağa kelmedilermi, dep baqmaq, daima, seni közetmeylermi, dep yürmek. Amma bu ayrı şahıslarnıñ başına kelgen şey degil. Adaletsizlikke qarşı er vaqıt aynı adamlar küreşse, erte-keç dayanamayıp küreşten ille vazgeçecek ediler. Evelden beş kişiniñ yapqan işini bugün on, yarın ise yüz yapacaq. Pek iddialı yañğıray, amma adamlar bunı köre, ve bu olarğa çalışmaq, yardım etmek, bir-birini qurtarmaq içün küç bere.
– Adamlarnıñ passionarlığı şimdi eñ yüksek noqtada, ya da bu daa yüksek noqta degilmi? Yoqsa aksine – endi yorulğanlar barmı?
– Küreşte birinci künden başlap olğanlar arasında yorğunlıqnı körmek mumkün. Üç yıldan ziyade gecenen kündüz bir-birine qarışqan, «raatlıq künü» añlamı coyulğan vaziyette yaşamaq pek qıyın. Lâkin bütün halq aqqında aytılacaq olsa, mence, faallikniñ yüksek noqtasınace daa uzaq. Men bu yerde yalıñız «marafon», piketler ve vatandaşlarnıñ vaqialarğa munasebeti aqqında aytmayım. Biz pek çoq şeylerni atta körmey bilemiz. Meselâ, siyasiy mabüsniñ qorantasına tamir etmege yardım etmek içün 100 kilometrlik yolnı basıp keleler, erzaq ile yardım eteler, söz ile qol tutmaq içün telefon açalar.
– Amma kene de, qırımtatarlarda zayıf noqtalar barmı?
Pek çoq insan, sen siyasetke kirişmeseñ, o da seniñ eviñe kirmeyceginiñ yañlış olğanını endi añladı
– Er kes er çeşit faalikniñ apishanege ketire bilecegini añlay. Bunı bilerek iş köremek pek ağır. Lâkin, diger taraftan, pek çoq kişi, sen siyasetke kirışmeseñ, o da seniñ eviñe kirmeyceginiñ yañlış olğanını endi añladı. İnsan, repressiyalarnıñ seviyesini körip, ertemi, keçmi onıñ evine de kele bileceklerini añlay. Nede qabaatlamaq – mesele degil, istese, balalıqta işlegen suçlarıñda qabaatlarlar. Ve bu yerde muim bir noqta ortağa çıqa: meni almağa kelgenlerde men «maña tiymegen yılan biñ yaşasın» dep çette turacammı, yoqsa «ög saflar»da bulunacammı?
– Adamlar daa ziyade dindar ola, cemaatnen yapılğan dualar adeti qayttı. Bu nenen alâqalı?
– Menim fikrimce, bu er bir adam içün has şey – kökten tüşeyatqan uçaqta ya da batayatqan gemide dinsizler olmay. Mında da şu. Bütün halq içün kerçek bir telüke peyda olğanda adamlar ister-istemez dinge yaqınlaşmağa başlay ve yardım istep Allahğa dua eteler. Qarşılaşqan murekkep meseleleriniñ çezilüvini dinde qıdıralar.
– Din – şahsiy iştir, Qırımda ise biz, aksine, dinniñ içtimaiy rolni oynağanını közetemiz. Misal içün, aynı şu dualar.
– Er kes aynı mesele ile qarşılaşqanı içün din ortaq mahrec emiyetini qazandı. Biz er kün daa ziyade emin olamız ki, qırımtatar, musulman olsañ, demek sen endi «cedveldesiñ». Qalğanı – vaqıt meselesidir. Bugün bütün dünya Qırım aqqında ayta, amma mında, bu yerde vaziyetni kim kerçekten de deñiştire bile? Qaysı bir adliyeci ya da qanun uzun muddetli apis etüvlerni toqtata bile? İşte bu sebepten adamlar belli derecede Allahtan yardım qıdırıp başladılar.
– Sen «Qırım birdemligi»niñ irmaq başlarında tura ediñ. Tam olmağan eki yıl içinde siz ufaq bir teşebbüsten tam bir cemiyet faaliyetçileri, jurnalistler ve adliyecilerniñ ağına qadar östüñiz. Seniñ fikriñce, böyle çabik muvafaqiyetniñ sebebi ne?
– Mence, bu halqımıznıñ yararlığıdır. Bu nasıl bir teşebbüs edi, emiyetli degil – halq, ne olsa olsun, öz aqlarını qorçalamaq içün ep bir ayaqqa turacaq edi. Bir vaqıtlarda teşebbüs gruppaları bar edi, bugün ise «Qırım birdemligi». Maña köre, «Birdemlik»niñ baş rolü, onıñ uyanuvnıñ katalizatorı olğanı. Qalğanı ise halqnıñ yapqan işidir.
– «Qırım birdemligi» Qırımnıñ tınışda tanılıp başladımı?
– Elbette, biz Ukrainanıñ qıtadaki qısmından ve atta Rusiyeden qol tutuvnı is etemiz. Yarımadadaki vaziyetni aydınlatqan kütleviy haber vastaları ve ayrı jurnalistler bunda büyük rol oynadılar. Tanılğanımızğa kelgende ise… telükesizlik hadimleri tarafından toqtatılacaq olağan Suvdağdaki «Birdemlik»niñ soñki oturışuvı bunı pek yahşı köstere. O vaqıt men, bizni körip başlağanlarına tam olaraq qaniy oldım.
– İç şübhesizdir ki, siz telükesizlik hadimleriniñ bu ziyaretini daa soñra talil etkendirsiz. Ne içün olar böyle davrandılar?
– Bizim fikrimizce, telükesizlik hadimleri «Birdemlik»niñ Qırımdaki vaziyetni aydınlatqanını ketken sayın daa ziyade begenmeyler. Çünki biz öz oturışuvlarımızda, mahkeme binaları yanından yayınlağan strimlerimizde: «mına, biz yahşımız, olar ise yaramaylar», demeymiz. Yoq, biz yalıñız, vaziyetke obyektiv olaraq baqıñız, ükümetniñ qırımtatarlarğa qarşı evelden taqılğan ğayege köre iş tutqanını añlamaq içün bu, yeterlidir, deymiz. Ondan ğayrı, böyle körüşüvlerde insanlar uquqiy bilgilerini arttıra. Bunıñ neticesinde bugün 51-nci madde aqqında endi er kes bile.
– Mende bu munasebet ile bir fikir doğa: ketken sayın faaliyetçiler daa bilgili, telükesizlik hadimleri ise öz areketlerinde daa yüzsüz olalar. Demek, qarşılıq terenleşe. Böylemi?
Evde oturıp indemesek, işimiz çataq olacaq. Çünki ekinci kere «uyanmaq» qıyın olur
– Şimdi telükesizlik hadimleri «Qırım birdemligi»ni ve cemiyet faaliyetçiligini adiy insanlar içün havflı, toksik yapmaq isteyler. Bular içün de taqip etecek, tintecek ve tevqif eteceklerini kösterecek olalar. Elbette, insanlar, bu havflı olsa, keliñiz zorbalıqsız qarşılıqnıñ başqa bir variantlarnı tüşünip tapayıq, demek mumkünler. Lâkin esas manası tamam şunda ki, ayaq maşinanı yañıdan tüşünip tapmaq kerekmey – bu yolnı saylap aldıqmı, demek, onen de ketecekmiz. Tam tersi, evde oturıp indemesek, işimiz çataq olacaq. Çünki ekinci kere «uyanmaq» qıyın olur.
– «Evde oturıp indemesek» boyunca qorqular aqiqiymi yoqsa bir faraziyemi? Men evde oturıp qorqqanlarnı körmeyim. Elbette, belki de yañıladırım.
– Maña köre, böyle fikirler adamlarnıñ başına kele bile. Bu sebepten şunı aytmaq isteyim: bir de bir kişi böyle bir şey tüşünip başlağan olsa, onıñ bütün uyğun ve ters taraflarını aqlına ketirip, pay piçsin. Çünki bu, Çerçilniñ meşur bir sözünde olğanı kibi: «Cenknen masharalıq arasında saylağanda masharalıqnı saylasañ, neticede em cenkni, em de masharalıqnı körersiñ». Faqat bular ziyadesi ile faraziy telükeler. Men, bir adamlarnıñ yerine başqalarnıñ kelecegine endi emin oldım. On kişi tevqif etildi – yüz kişi çıqtı.
– Sen qırımtatar milliy areketini añdıñ. Artıq daa soñra, bu adiseni tarihiy ceetten talil etip, halqnıñ totalitar rejimi ile zarbalıqsız küreşi aqqında aytıp başladılar. Sizde bugün tarih yapqanıñıznıñ issi barmı, yoqsa er künlük işlernen oğraşıp, bunı duymayıp qalasızmı?
– Bunı kimse mahsus tüşünmey, lâkin tarih aqqında fikirler insanlarnı küreşke iteyler. Faqat, bir toqtap, etrafta olğanını, halqıñnıñ başından keçkenini tüşünseñ, mahkemelerde çıqışlar yapqan, apishanelerde oturğan adamlarnıñ yañı dissidentler olğanınıñ farqına barasıñ. Kene de, adamlarğa ve vaqialarğa qiymet daa soñra kesilecek. Bugün mesele başqa. Telüke bar, o ale daa baş üstünde tura, ve onı çezmek kerek.
– Telüke aqqında aytılğanda ükümet ile dialog meseleleri öz-özünden ortağa çıqa. İlhaqnıñ dörtünci yılındamız. Nasıl tüşünesiñ, ne içün bu vaqıtqace ükümet adamları ile eñ ufaq bir uzlaşuv yapılmadı?
– Yalıñız ekinci taraf seni eşitkende ve qolunda kerçek bir qarar aluv manivelâları olğanda dialog alıp barmaqnıñ manası bar. Amma bularnıñ episi yalıñız sözde olsa ve ükümet de «sözde» ükümet olsa, bu endi dialog degil de boş bir hayal ola. Ve umumen alğanda da, biz dumanlı bir azatlıq, tınçlıq ve güzel yaşayış perspektivalarğa ola printsipler ve degerliklerimzden vazgeçalmaymız.
– Kelecekteki Rusiye prezidenti saylavına toqunmadan keçip olamayım. Qırımtatarlar ses bermege baracaqlarmı?
– Tabiiy ki, er kes içün imza atamam. Lâkin ükümet adamları yıllarca Reşat Ametov, Ervin İbragimovniñ işlerini tahqiq etmese, aşhanedeki laflar içün 15 yılğa apishanege yollasa, bunıñ kibi er angi bir ükümetni qabul etüv aqqında asıl da söylemek mumkünmi? Qırımdaki ükümetke kelgende, onıñ şu cümleden qırımtatarlar sırasından olğan vekilleri daa yaqında özleri aqqında, halqnıñ menfaatları içün küreşçilermiz, dey ediler. Bazıları bugün de böyle demege devam ete. Lâkin er kesniñ, özüniñ kerçek yüzüni köstermek içün artıq yeterli vaqıt keçti. Halq içün satqınlar ve kollaborantlar endi belli oldı. Adiy insan, bunı bile-bile: «Yoq, qomşumda olğanını aqılımda tutıp da, bülletenni qoluma alamam», dey.
– Martnıñ 18-nden soñ vaziyet nasıl inkişaf etecek? Repressiyalar keskinleşecekmi, yoqsa sakinleşmege başlaycaqmı?
«Bereketli» tevqifler ve apis etüvler mevsini, adet üzre, küzge doğru kele
– Teessüf ki, büyük ihtimal ile vaziyet daa yahşı olmaz. Bunıñnen beraber, saylavnıñ peşinden Dünya futbol çempionatı yaqınlaşacaq. Bu, öyle bir adisedir ki, ükümet onı şamata doğurğan tevqiflernen lekelemek istemez. «Bereketli» tevqifler ve apis etüvler mevsini, adet üzre, küzge doğru kele. Biz, elbette, bu munasebet ile ruhtan tüşmeymiz, lâkin artıq kimse hayal qurmay.
– Sen, kimse hayal qurmay, deysiñ. Bu, insanlar Qırımnıñ bugünki vaziyetine yavaş yavaş alışıp başladı, añlamına kelemi? Bu qaviyleştiremi, yoqsa yavaş yavaş zayıflatamı?
– Mında er şey prioritetler ve maqsatlarnıñ doğru sıralanması ile alâqalı. Barışıqlı narazılıqnı ne içün köstergeniñni añlasañ, bu, quvetleriñni ve aqlı olğanıñdan eminlikni arttırır. Ola bilir ki, bir kün toqtamağan repressiyalarnıñ manzarası bazılarnı yavaş yavaş zayıflata, ruhtan tüşüre, çetke çekilmege mecbur etedir. Lâkin kene de 2014-2015 seneleri ile 2018 senesi arasında büyük farq bar. O vaqıt şaşqınlıq üküm sürgen olsa, bugün biz, yolda tanımağan adamlar tarafından toqtatılsaq, saba evimizge tintüv ile kelseler, sorğularda özümizni nasıl tutmaq keregimizni endi yahşı bilemiz. Men, bu repressiv yaşayışta musbet noqtalarnıñ da olğanına inanmaq isteyim. İnsanlar, bunıñ halqnıñ ayatında daa bir devir, daa bir saife olğanını ve onı munasip şekilde keçmek keregini añladılar.
