Nariman Celâl: "Qırımnıñ azat etilmesi içün Putinniñ ketmesini beklemek kerekmey"

Qırımtatar Milliy Meclisi reisiniñ birinci muavini, dissident ve sabıq siyasiy mabüs Nariman Celâl Rusiye apishanesinde üç yılğa yaqın tutuldı, soñra ise deñişim çerçivesinde 2024 senesi iyün 28-de azat etildi.

Şimdi Celâl Avropa memleketleri boyunca tur yapa, başqa fikirde olğanlarnıñ taqip etilüvi ve Rusiye tarafından işğal etilgen ukrayin Qırımında qırımtatarlarğa yapılğan basqı aqqında tarif ete. Pragada Nariman Celâl Azatlıq Radiosına intervyü berdi.

– Nariman, siz şimdi azatlıqsıñız, lâkin siz alâ daa apishanelerde — em Rusiyeniñ, em de işğal etilgen Qırımnıñ apishanelerinde tutulğan insanlarnıñ azatlığı içün küreşesiñiz . Ne qadar insan şimdi esirlikte buluna?

– Bilesiñizmi, tam bir malümat yoq, teessüf ki, çünki söz on biñlernen insan aqqında kete. Strasburgda Baş prokurorımıznıñ Ofisi tarafından 60 biñ ya da 66 biñ Ukrayina vatandaşı, cenk esiri ya da ğayıp olğan, vatandaş esiri ya da siyasiy mabüs olğanı aqqında malümat berildi. Ve, teessüf ki, belki de, bir qaç biñniñ tam taqdiri ve bulunğan yeri belli, digerleriniñ taqdiri bizge belli degil.

Qırımğa kelgende ise, baqıñız, uquq qoruyıcılar resmiy olaraq siyasiy mabüslerniñ sayısı 218 - 220 arasında olğanını aytalar, amma bu, aytılğanı kibi, buzdağınıñ tek töpesi, çünki taqip miqyası daa büyük, insanlarnıñ sayısı pek çoq. Bazılarını bilem, olar faallerge, aq qorçalayıcılarğa, matbuatqa, Ukrayina akimiyetiniñ vekillerine muracaat etmekten qorqalar, çünki olarnı tutqan FSB, olarnı tutıp, qorquzalar ve birden aytalar: başıñızğa lelgenlerini açıqlasañız, daa beter olacaq, daa büyük ceza alacaqsıñız... Ve insanlar böyle telükege oğrağanda, bunı bildirmeyler.

Yaqında bizge yaqalanğan aqaynıñ qorantası muracaat etti, tuvğanları muracaat etip: "Onı deñiştirmek içün bir şey yapıñoz" dediler. Amma olar bu davanı açıqlamaq istemeyler, onıñ ikâyesini aytıp bermek istemeyler...

Lâkin yaqında Kıyivde aq qorçalayıcılarnen böyle bir munaqaşa keçirdik ve añlaştıq ki, ikâyeniñ şahsiyleştirilmesi ve belli bir şahısnıñ Rusiye akimiyeti içün toksik olması — dünya toplulıqnıñ bu insanğa daima diqqat ayırması sebebinden bu adamnıñ azat etüv cedveline kirmek, deñişüv, azatlıqqa çıqmaq imkânını arttırır. Ve bunı tuvğanlarına añlatmaq kerek. Bu kefalet degil, amma bir ihtimal bar. Şunıñ içün mıqyası pek büyük. Ve, yazıq ki, er şeyni bilmeymiz. Biz bu malümatnı bir çoq insannen subetleşip toplaymız.

Azat etilgende, menimnen beraber daa doquz vatandaşımız azat etildi, ve, meselâ, bazıları ile beraber cenk esirleriniñ, diger mabüslerniñ cedvellerini baqıp, olarnı körgenimizni, koordinatsion ştabımızda ya da Rusiye lagerlerinde tutulğanlarnıñ taqdiri ile oğraşqan diger hızmetlerde olğan malümatqa olarnıñ bulunğan yeri aqqında malümat qoşa bilecegimizni qıdıra edik.

– Şimdi cenk, ve belli ki, Ukrayinanıñ Rusiye esirliginde biñlernen arbiy esiri bar, ve belli ki, Qırımdaki siyasiy mabüslerni, vatandaş siyasiy mabüslerni azat etüv endi prioritet degilmi? Mında ne yapmaq mümkün? Ya da cenk bazı qıyınlıqlarnı yarata? Qırımlı siyasiy mabüslernen beraber bekleñiz, dep aytalar — biz cenk esirlerini ilk evelâ azat etmek kerekmiz!

– Baqıñız, vaziyet o qadar açıq ve sade degil, em Ukrayina prezidentiniñ, em de apiske alınğanlarnıñ taqdiri ile oğraşqan mesüliyetli şahıslarnıñ beyanatlarından köremiz ki, anda birileri içün prioritet yoq. Arbiyler — ebet, olar belki de biraz daa ziyade prioritetliler, amma men bunı arbiyler olğanı içün degil, amma, men öz qulaqlarımnen eşitkenim kibi, arbiy esirlerni daa da sert şaraitlerde tutalar.

Olar vatandaşlardan daa deşetli şeylerge oğraylar. Qırımlılar aqqında ayrı. Anda vaziyet fena, amma, misal içün, Herson ya da Lugansk vilâyetlerinde tutulğan erkek ve qadınlar, menimce, daa da ağır sınavdan keçtiler, çünki anda qanunsızlıq bar. Qırımnıñ, iç olmağanda tıştan medeniy bir körünişi bar, amma işkence, köteklev, ğayıp etüv — bütün bular Qırımda da bar. Amma, menimce, subyektiv baqışnıñ seviyesi biraz farqlı.

Ve arbiylerge, arbiylerniñ ikâyelerini eşitkende, olarğa ne yapılğanı aqqında eşitkende, meni ikâyem,bunı açıq-açıq aytam, daa qolaydır. Ve bu sebepten arbiylerge diqqat ayırılması añlaşıla. Ve çünki olar memleketimizni qorçalağan arbiyler, ve kerçekten de olarnı qurtarmaq kerek. Ruslan Suleymanov, İrına Danılovıç ve Tofik Abdulaziyev kibi vatandaşlar da bar, olarnı acele sürette çıqarmaq kerek, ve bugün aytqanımız bir çoq kişi sağlığı, vaziyetleri acele sürette azat etilüvini ve acele tibbiy, ruhiy yardım, reabilitatsiyanı talap ete, bu insanlar sağ qalsınlar dep.

Amma unutmamaq kerek ki, cenk de vatandaşlarnıñ azat etilmesine yardım ete, çünki, misal içün, Kursk vilâyetinde çoq sayıda Rusiye askerleri esir alınğanı sayesinde, biz soñki vaqıtları em vatandaşlarnı, em de arbiylerni boşata bildik. Yani, esirlerni deñişüv faalleşti, ve bu sebepten cenkniñ bir şeyge yardım etkenini ya da etmegenini, bir şeyge keder etkenini ya da etmegenini aytmaq mümkün degil.

Añlaşıla ki, er şey pek ağır kete. Üçünci taraflarnı celp etemiz, çeşit devletlerni, Aziz Tahtnı, bu vaziyetni al etüvde iştirak etmege azır olğan er kesni. Men bir aydan berli advokat turumnı yapam ve onı Pragada yekünleycegim. Ve er yerde halqara teşkilâtlarnı ve ayrı devletlerni, hususan Türkiyeni, hususan Rusiye ile iş munasebetlerinde olğan arap memleketlerine vatandaşlarımıznıñ azat etilmesine qoşulmasını rica etem.

– Şimdi Ukrayinanıñ ğalebesi olaraq ne sayılacağı aqqında çoq munaqaşalar bar. Bazıları dey ki, 2022 senesi fevralniñ 24-ndeki sıñırğa çıqmaq yahşı olur edi. Kim dey: 1991 sıñırları. Qırımlı olaraq, siziñ içün ukrayin ğalebesi ne olur edi?

– Çeşit ukrayin siyasetçileri, cemaat erbapları ve prezidentimiz tarafından seslendirilgen, cenk Qırımdan başlandı, Qırımnen bitmek kerek, degen tezisni bütünley destekleyim. Ne içün? Menim içün mesele topraqlarda degil, bu menim tuvğan toprağım olsa da, men qırımtatarım, ve menim içün Qırımnıñ emiyeti ğayet büyüktir. Amma, birinciden, menim içün insanlar müimdir. Ukrayina toprağınıñ bir qısmı işğalciniñ yurisdiktsiyasında qalsa bile, insanlar anda azap çekecek. Taqipler devam etecek, apiske aluvlar devam etecek, zorbalıqnen ğayıp etüvler ve bugünde olğan er şey devam etecek.

Şunıñ içün Qırım yarımadası kibi topraqlarımıznıñ bir qısmınıñ Rusiyede qalmasına razı olmaq — vatandaşlarımızğa nisbeten qanunsızlıq, işkence, köteklev, apishaneler, taqip ve er şeyge razı olmaq demektir.

Böyle bir şeyge razı olmaq insanlıq içün normalmi? Yoq! Bu bir ğalebe olacaqmı? Yoq, iç de degil! Boş topraq aqqında aytsaq, başqa mesele. Amma birinci nevbette insanlar aqqında tüşünmek kerek. Şunıñ içün Anayasamızda belgilengen, devletlerara añlaşmalar ve halqara uquqqa köre belgilengen sıñırlarda Ukrayina topraqlarınıñ bütünley azat etilmesi bizim içün ğalebe sayıla bile. Bütün insanlarımız insan aqları ve serbestligine irişip, telükesizlik ve areket serbestligi ile teminlengende.

Bu menim içün bir ğalebe olacaq, ve, bellesem, devlet içün de. Başqa çare yoq. Qalğan er şeyge "barışıq" ya da başqa bir şey demek mümkün, amma ğalebe degil.

– Qırımnıñ qaytarılması içün qaysı yol daa kerçek körüne? Diplomatikmi, arbiymi?

– Men de, çoqusılar kibi, topraqlarımıznıñ azat etilmesi içün ilk evelâ diplomatik yolnen areket etmek kerek, dep saya edim. Ve bunı bugün de yapmaq kerek. Amma Rusiye bizge arbiy küç qullanuvdan ğayrı başqa bir yol bermey. Şunıñ içün Ukrayina Silâlı quvetleri ve olarğa yardım etkenler sayesinde biz topraqlarımıznı azat ete bilemiz, dep aytam.

Bu, olar doğrudan-doğru, belki de, Qırımğa kirecekleri añlamına kelmey. Amma ZSU, diplomatik seviyede bir şeyni muzakere ete bilecek bir vaziyetni yaratacaq. Şimdi vaziyet öyle ki, eger biz ğalebe aqqında aytsaq, arbiy yoldan başqa çare yoq. Vaqtınca ateş kesilüvi ve ilâhre aqqında degil. Ve tamam bu sebepten men, barışıq adamı olaraq, qırımtatar milliy areketiniñ zorbalıqsız küreş usullarına inanğan insan olaraq, Silâlı quvetlerimizniñ areketlerine tam olaraq qol tutam. Bizge başqa bir yol bermeyler. Men bugün ateşni toqtatmaq ister edim, amma Rusiye bunı yapmaqnı bermey. O, basqı yapmağa devam ete.

Şunıñ içün, toqtamaqnı teklif etkende, bazı topraqlarnı terk etkende ve ilâhre, men sade cevap berem. Qırım 2014 senesinden 2022 senesine qadar Rusiye Federatsiyasına ait edi. Rusiye Federatsiyası toqtadımı? Yoq, o daa beter, daa deşetli cenkke başladıve devam ete.

1920 senesi Türkiyege Sevres muqavelesini mecbur etkende ve Atatürk öz topraqlarını ve milletini qorçalamaq içün türk milletini kötergende Türkiyede aynen bunıñ aqqında aytqan edi.

Men bunı Pragada 1938 senesi Münhen añlaşmasını hatırlatıp ayttım, o vaqıt da istilâcılarnı belli bir topraqlar ve eali esabından tınçlandırmağa tırışqan ediler.

Bularnıñ episi bir vaqıt yardım ettimi? Yoq! Tek istilâcığa kerekli cevap berilgende, başqa bir şey yapmaq mümkün olmağanını añlamaq içün şarait yaratıla. Rusiyenen, teessüf ki, bütün variantlarnı sınadıq. Tek o vaqıt istilâcı toqtap, ketip ola. Başqa bir variantnı körmeyim, çünki, tekrarlayım, esas mesele topraq degil, esas mesele insanlar, olarnıñ taqdiri, olarnıñ serbestligi ve telükesizligi.

– Böyle bir fikirni eşitmek mümkün, deyler ki, Rusiyede Putin prezidentligi vaqtında Qırımnı Ukrayinağa qaytarmaq imkânsızdır... Eger o ketse, bu daa kerçek olurmı? Ne tüşünesiñiz?

– Tamamen razı degilim, bir şey beklemek kerekmey. Bugün Putin bar, yarın başqa birisi. Hatırlañız, merhum Navalnıy, prezident olsa bile, Qırımnı qaytarmağa niyetlenmey edi. Bu sebepten, nasıl olsa da, laflarğa emiyet bermem. İşlemek kerek, ğayret etmek kerek. O nasıl olacaq, tarih kösterir. Putin bu Putin olsa da, olmasa da. Biz diktatorlarnıñ teslim olğanını bilemiz, biz diktatorlarnıñ mesüliyetke çekilgenini bilemiz. Ve şarqiy Avropa memleketleri, şu cümleden, azatlıqnı qazanıp, öz diktatorlarını cezaladılar. Qomşularnıñ da.

Şunıñ içün Putin akimiyette ya da yoq, men buña emiyet bermeyim. Çünki bu kollektiv böyle bir Putin. Bu tek bir insan aqqında degil. Anda bir rejim quruldı, bu aqqında aytamız. Ve Putin olmasa bile, er kes birden: "O öldi, er şeyni qaytarayıq", dep aytmaz, dep tüşünem. Yoq. Men bellesem, bu adam ölse de, Rusiye onıñ ömründe başlağanını devam ettirmek içün ğayretini devam etecek. Şunıñ içün bir adamnıñ taqdiri, atta Vladimir Putinniñ taqdiri er şeyni deñiştirir dep hayal etmek kerekmey. Deñişüvler olacaq, lâkin bu vaqıt alacaq, ve kene de bu deñişüvlerniñ olması içün küçümizni sarf etmek kerek.

– Ukrayina Qırımnı qaytarıp ala, amma Keriç köprü qala. Onıñ kelecegi ne? Onıñnen ne yapmaq kerek?

– Çeşit şeyler aytıla, amma menim içün mesele köpür degil, mesele kontrol. 2014 senesi iç bir köpür yoq edi, Keriç boğazından Rusiye silâlı quvetleriniñ kirmesini nezaret etip olamadıq, şu cümleden Qırım SBU-sı, Qırım polisı, diger uquq qoruyıcı ve arbiy organlar, bölüklerniñ aldatılması ile oldı, yazıq ki.

Bunıñ içün köpür meselesi degil. Qalsın. Menim içün onıñ olması ya da olmaması printsipial bir mesele degil, dostlarımnıñ çoqusı, onı bir timsal olaraq yoq etmek kerek olğanını aytsa da. Men böyle bir insan degilim. Men bu ceetten daa pragmatik bir insanım. Eger o bizge kerek olsa, Ukrayinağa kerek olsa, Ukrayina tüşüne bile, qalsın, amma biz öz devletimizniñ sıñırını ve öz toprağınıñ telükesizligini temin etmek kerekmiz.

– Qırım endi 10 yıldan berli Rusiye işğali altında buluna. Anda nasıl bir müit? O yerde insanlar nasıl yaşay, qolaymı qıyınmı olarğa anda? Ne malümatıñız bar?

– Malümat biri-birine zıt kele. Taqipke oğrağan insanlar, biraz bu qadar raatsız yaşağanlarğa nisbeten, olarğa böyle bir qabaatlav, böyle bir qıynaluvnen baqalar. Deyler ki, baqıñız, olar işğalni ve ilâhre iç duymazlar. Men buña tam olaraq razı degilim. Men öz közlerimnen kördim ki, insanlar bu müitte, stres, siñirler, belli bir şeyden qorqu, olar sadece başqa bir kerçeklikni qıdıralar. Başqa bir yaşayışnı yaşamağa tırışalar, men ve diger faaller, taqip etilgen jurnalistler yapqanımıznı körmeyler. Olar uzaqlaşmağa tırıştılar. Meşur Garri Potter efsanesinde eki dünya kibi. Bir dünya bar, diger dünya bar, ve bazıda olar biri-biri ile qavuşalar.

Ve içtimaiy ağlarda insanlarnıñ bir şeyge quvanğanlarını, raatlanğanlarını ve ilâhre körmek mümkün. Avropada da aynı vaziyet. Ukrayinada cenk, memleket cenkte, birisi cebege kete, amma, köremiz ki, Kıyivde ve diger şeerlerde raatlanğan, eglenilgen, klubları çalışqan insanlar bar. Men yahşı ya da yaramay olğanını aytmayım. Qırımda kerçekten de böyle. Biri, oña ya da tuvğanlarına tesir etkende, yalıñız. Böyle etip, kimsege qol tutmaycağım, iç bir şey aytmaycağım, tek canım yanmasın dep tüşüneler. Bu olar içün bir qaplama, men bellesem, olarnen ola bilecek şeyden qaçmaq içün bir imkandır. Ve o kerçekten de yapa bile. Çünki işğal etilgen topraqlarda er kes bu belâğa oğray bile. Ve bunı er afta köremiz. Yañı apis cezaları, yañı kameralar ögünde afu sorama lafları, ya da diñlegen yırları, ya da selâmlavları, ya da kiyimlerinde sarı-mavı renkler olsa, ya da eviñiz böyle boyanğan olsa bile. Ve bu cadı avlarınıñ, bu isterikanıñ seviyesi er kün arta. Ve, elbette, insanlar bir şekilde saqlanmağa isteyler. Ve bu sebepten tışarıdan farqlı şeyler körmek mümkün. Amma bu insanlarnen subetleşmek, olarnıñ işançlarını qazanmaq, olarnıñ kerçek tüşüncelerini bilmek kerek.

Asılında, insanlar qorqa, asılında insanlar başına bir şey kelmesinden qorqalar. Ve sıq-sıq böyle ola, olar bunı yapmaq içün sadece yaramay şeyni körmemege tırışalar.

– Ukrayinada qırımtatar halqınıñ Meclisi qanun seviyesinde resmiy şekilde tanılmadı. Bu meseleni nasıl çezmek mümkün? Ve bu yönelişte bir de bir ilerleme barmı?

– Yazıq ki, yoq. Ükümette endi bir yıldan ziyade Meclisniñ qayd etüv arizaları bar. Resmiy olaraq qanun ya da Verhovna Radanıñ qararı ile bizler temsil organı olaraq tanılamız. Endi bu mesele tehnikiy olaraq bunı yapmaq içün, uquqiy şahısnıñ bütün alâmetlerine saip olmaq meselesi degil. Amma adiy bir teşkilât olaraq, temsil organı olaraq, ükümet bu qararnı qabul etmegence. Ne içün böyle olğanını tam bir cevap alamaymız. Sadece farqlı subyektiv bir çeşit tahminler bar.

Şunıñ içün vaziyet şimdi böyle: o, sanki toqtadı. Bizim zenaatdaşlarımızdan biri Eskender Bariyev atta mahkemege muracaat etti. Bu onıñ şahsiy işidir. Bu qırımtatar halqınıñ Meclisiniñ qararı degil edi. Bu arada, qayd etmek vazifesi oña berildi. Ve bunı yapmaq kerek olğanını añladı. Mecliste er kes buña razı degil. Bu dava muzakere etile, amma dava açıldı. Aynı zamanda Meclis reberligi ükümet yolbaşçısı, prezident Ofisi ile siyasiy dialog qurmağa ve meseleni siyasiy yolnen çezmege tırışa. Yani mahkeme ve ilâhre bir şeysiz. Çünki bizim buña ihtiyacımız yoq. Bu meselelerniñ çezilmesini ve davanıñ ilerilemesini isteymiz. Ve bizler qırımtatarlarnıñ aqlarını daa semereli qorçalap, bizge berilgen vazife ve vekâletlerni yerine ketirmek içün. Teessüf ki, şimdilik vaziyet belli degil. Bu menim fikirimce. Ve bunıñ kibi ameliy manialar bar. Çünki devlet biznen biraz farqlı munasebette olmalı.

– Qırımnı Ukrayinağa qaytarma arzuñız ne? Bu yıllar ya da on yıllar meselesimi? Siz vaqıt çerçivesini nasıl köresiñiz?

– 10 yıl, dep tüşünem. Men pek iyimserim. Bu menim qomşu olğan insanlarımnıñ közüne tüşe. Amma men böyle tüşüngen insanlarnı tapam. Yaqında Riga şeerinde "Qırım platforması" parlament sammitinde Letoniya parlamentiniñ deputatlarınen laf ettim. Ve vitse-spiker aytqanı kibi, ondan da sıq-sıq Qırımnıñ qaytarıluvı mümkünmi dep soraylar. Ve men, dey o, latışlarğa memleketimiz bir qaç on yıl Sovetler Birliginiñ işğali altında olğanını hatırlatam. Azat olğan edik. Ne içün ukrayin topraqlarınıñ azat etilmesi imkânsız? Elbette, mümkün, amma buña tırışmaq kerek. Şunıñ içün Qırımda insanlar maña kelip, "Ne vaqıt, ne vaqıt, ne vaqıt?" dep sorasalar, men "Yoq, yañlış sual!" dep cevap berir edim. Bu sualni böyle beriñiz: "Bunıñ olması içün men ne yaptım?"

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.