Bağçasaraydaki Han sarayı – 16 asırğa ait unikal mimari abidesi, dünyada qırımtatar saray mimarisiniñ yekâne nümünesidir. Mında han kabineti ile baş bina, resmiy qabul etüv zalı, harem, eki mescit, mufti evi, quleler, iç azbarları, bağçalar, çeşmeler bar.
Ekskursiya rehberleri: «Bu yerde musulmanlarnıñ yer yüzündeki cennet aqqında tasavurları cisimlendirildi», – demege seveler.
Lâkin şimdi qadimiy caminiñ territoriyasına kimseni yibermeyler – rekonstruktsiya yapıla emiş. Onıñ güzelligini iskeleler qapata.
Qırım faaliyetçileri, Bağçasaray tarih ve medeniyet qoruğınıñ territoriyasında bulunğan Han sarayındaki rekonstruktsiyasını resimge çıqardılar. Fotosuretlerde, tarihiy binağa ait konstruktsiya elementleriniñ alınıp mahv etilgeni körüne. 300 yıllıq kerişler pıçılğan, lâkin kesilgen yerlerinde olarnıñ sağlam olğanı körünip tura – eski mıh bile totlanmadı.
Qırımtatar faaliyetçisi Edem Dudakov: «Kerişler mahv etildi – bir qısmı pıçıldı, digeri alıp ketildi. Olar medeniyet mirası olğanına baqmadan, biz olarnı endi qaytarıp olamaycaqmız. Olarnı saqlamaq kerek edi. Em de «UkrNİİrestavratsiyi»niñ malümatına köre, yalıñız dört kerişni deñiştirmek kerek edi. Olar ise 100 faizini deñiştirdiler. Bunı artıq tüzetmege çare yoq. Han sarayını şimdi daa köre bilgeniñiz vaziyette biz endiden soñ iç bir vaqıt körip olamamız», – dey. O, bu işlerge «vandalizm» dey.
Restavratsiya… restavratorlarsız
Restavratsiyanıñ leyhasını Aqmescitteki «Kiramet» şirketi azırladı, podrâdcı – Moskvadaki «Atta-group» şirketidir. Bundan evel olar restavratsiya yapmadılar. Aynı vaqıtta leyha gizli tutula.
Ukraina Medeniy mirasnı qorçalav departamenti yanındaki restavratsiya komitetiniñ sabıq rehberi Yakov Dihtâr: «İş nasıldır ilân etilmegen leyha boyunca yapıla. Leyha grubunıñ erkânına bir baqılsa, yeter – içinde restavratsiya boyunca mutehassıslar yoq», – dep qayd ete.
Leyha grubunıñ erkânına bir baqılsa, yeter – içinde restavratsiya boyunca mutehassıslar yoqYakov Dihtâr
Restavratorlar eski kirametni, İspaniyadan ketirilgen, eski tarzğa beñzetip yapılğan zemaneviy kirametke deñiştireler.
Bağçasaray tarih ve medeniyet qoruğınıñ mudiri Vadim Martınük: «Ögümizde büyük han camisiniñ damına qoyulacaq kiramet nümüneleri», – dep köstere.
Mutehassıslar buña, añlı olaraq yapılğan autentiklikniñ yoq etilmesi deyler. Böyle şeyge yol bermemek kerek. Er bir yetmegen kirametni ise qolnen, eski tehnologiya boyunca yasamaq kerek. Yakov Dihtâr: «Tatar kirameti örneginde onlarnen ya da bir biñlernen kiramet yapılmasını teşkil etmek – qıyın iş degil! Türkiyede tarihiy kiramet çıqarılmasında ihtisaslaşqan işhaneler bar», – dep qayd ete.
Bağçasaray sarayı UNESCOnıñ dünya medeniyeti mirası obyektleri cedveline kirip yetiştiremedi. Amma restavratsiyası içün zemaneviy kiramet qullanılsa, o, bu imkânnı ğayıp etecek.
Divarlar ve örnekli boyamalarnıñ yoq etilmesi
Bağçasaray tarih ve medeniyet qoruğınıñ sabıq yolbaşçısı Elmira Ablâlimova, rekonstruktsiya çıqarılğan fotosuretlerde caminiñ damı tübünde 16-ncı asırğa ait divar parçalarınıñ tüşkeni körüne, qadimiy taşlar ise çöplük kibi atılıp, etrafqa yatalar, dey.
Ablâlimova: «Fotosurette divar taşları yerge atılıp yata. Restavratsiyanıñ esas qaidesi – abidege zarar ketirmemektir. Böyle obyektlerniñ restavratsiyası büyük itina ile yapılmaq kerek. Şimdi körgen şeyimiz ise cinayettir», – dey.
Restavratsiyanıñ qaidelerine köre, işçiler, Büyük han camisiniñ divarları tübünde turğan mezar taşları içün qoruyıcı çerçiveler yapmaq kerek ediler. Bunıñ yerine olarnıñ üstünü yalıñız tsellofannen örttiler. 18-nci asırda yazılğan divardaki güzel yazılar da zarardan bir türlü qorçalanmadılar. Qadimiy ağaç pekitmeleri üstüne beton tökeler. Bu da tehnologiyalarnıñ ciddiy bozuluvıdır. Bu artıq rekonstruktsiya degil de, yañı qurucılıq, dep qayd ete faaliyetçiler.
Qırım faaliyetçisi Dudakov: «Şimdi er şeyni armaturalap, yañıdan yapacaq olğanları kibi betondan degil de, ağaçtan yapılmaq kerek. Eger divarlarnı pekitmek isteseler – aslında böyle tehnologiya de bar – bunıñ içün mahsus konstruktsiyalar bar: talrepler qoyula ve bağlanalar, lâkin olar yapqan kibi degil. Bu, tezden yañıdan qurulğan bir bina elde etecegimizni köstere», – dedi.
İşni becergen firmalar Qırım sakinleriniñ muracaatlarına cevap bermeyler. Aynı zamanda işniñ yapılmasını rekonstruktsiyadan memnun olğan Qırım musulmanlarınıñ Diniy İdaresi nezaret ete.
Qırım musulmanlarınıñ Diniy İdaresi muftisi Emirali Ablayev yerli KHVde: «Ümüt etemiz ki, daa çoq vaqıt mevcut olacaq, ve bütün halq, Rusiyeniñ bütün halqları bizge kelip, bu zenginliklerge taaciplenecekler. Er ay, belki ayda eki-üç kere Diniy idare tarafından kontrol etile. Bugün viran etile dep aytılğanı ise – bu endi siyaset ve onıñ bizge alâqası yoq», – dedi.
Saray üstünde qorçalav damı – qurtulışmı, yoqsa telükemi?
Rusiye işçileri saraynıñ baş binası etrafında ağır demir karkas qura, onı üstünden qorçalav damınen qapatacaq olalar. Bu dam, rekonstruktsiya devam etkence, beş yıl turmaq kerek. Mutehassıslar, konstruktsiyanıñ ağırlığından topraq çöker, dep qorqalar. Saray üzerinde 15 yıl devamında çalışqan restavratorlar, içinde qurucılıqnıñ toqtatılması talap etilgen arizanı resmen qayd ettiler.
Faaliyetçiler: «1 080 tonna ağırlığında qorçalav damınıñ konstruktsiyası divarlarnıñ yanında yerleştirilgen 6 direk üstünde tura. Er bir direkniñ tayanma meydanlığı – 16 kvadrat metr. Qorçalav damınıñ yapılması esnasında Havuz, Harem ve Elçi azbarlarınıñ mevcüt olğan abadanlığı mahv etilecek, saray territoriyasında suv drenajı sisteması bozulacaq. Aynı zamanda böyle bir konstruktsiya binanı dımdan ve ayazdan qorçalamaz», – dep qayd eteler.
UNESCOğa muracaat
Elmira Ablâlimovanıñ fikrine köre, bu işler yalıñız mimari abidesini mahv etmeyip, aynı zamanda qırımtatarlarnıñ variyetini de yoq eteler.
Bu medeniy baylıqnıñ yoq etilmesi, milliy hatıranıñ silinmesidirElmira Ablâlimova
Bağçasaray tarih ve medeniyet qoruğınıñ sabıq rehberi: «Bu bir cinayet, bu medeniy baylıqnıñ yoq etilmesi, milliy hatıranıñ silinmesidir. Men qorqam ki, mesele yalıñız bu obyektniñ yoq etilmesinde degil de, daa keniştir. Buña halqara teşkilâtlarnıñ diqqatını çekmek pek muimdir», – dey.
Ukraina UNESCOğa, rusiyelilerge tesir etmek ve Bağçasaraydaki han sarayınıñ territoriyasında işlerni toqtatmaq ricasınen muracaat etti. Çünki böyle faaliyet onı tek mahv ete bile.
