Rusiye telükesizlik hadimleri Qırımda ukrainler ve qırımtatarlarğa qarşı repressiyalarnı arttıra, lâkin pek çoq devletni Qırımda insan aqları saasındaki vaziyet pek de raatsız etmey. Öylemi? Qırım meselesi Ukrainada ve dünyada kün tertibinden alıp taşlanmaq mümkünmi? Ve Qırımda işğalcilerge qarşı nasıl etip muqavemet köstermek mümkün? Bu aqta Qırım Milliy Meclisi reisiniñ muavini Ahtem Çiygoznen subetleşemiz.
– Ahtem, azat etilgen soñ alıñız nasıl, öz-özüñizge kelmek içün vaqıt yettimi?
Bunıñ içün vaqtım olmadı. Alım bir qarar, qararnı coymamağa tırışam. Bu muddet adaptatsiyadan daa ziyade işniñ devamına oşay. Er şey öz yerinde.
– Bu künlerde BMT Baş Assambleyası Qırımda insan aqları boyunca qararnı qabul etti. Devletlerniñ bir çoqu bu meseleni muzakere etmek istemedi. Halqara toplulığınıñ ekseriyeti içün Qırım meselesi ve onıñnen beraber repressiyalar, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ yasaq etilmesi ve onı temsiliy aqlardan marum etüv ekinci planğa keçeler kibi kele. Rusiye ise bir de-bir tevsiyelerge qulaq asmaqnı aqlına bile ketirmey.
Bugün men büyük bir optimistim, çünki dünyanıñ esas devletleriniñ birlikte iş yapqanını körem. Elbette, bazı devletler ve siyasetçilerniñ fikirlerine dair şübheler ve telâşlar bar
– Bilesizmi, apishanede birinci yıl bulunğanımda olıp keçeyatqanınıñ farqına barmağanımnı is ete edim. İmkânlarnı közete, halqım nasıl vaziyette olğanını ve terrornıñ artacağını bile edim. Faqat bugün bir optimistim, çünki dünyanıñ esas devletleriniñ birlikte iş yapqanını körem. Elbette, bazı devletler ve siyasetçilerniñ fikirlerine dair şübheler ve telâşlar bar. Lâkin, ğaliba, Rusiye, izolâtsiyada qalmaq ve Putinni, qolu tutulmaz alğa ketirmek içün kerek olğan er şeyni yapa. Er ne ise de, fikrimce, yıl musbet neticeler ile soñuna yetmekte. Sanktsiyalar muzakeresiz uzatıldı. Ve Qırım meselesi de, maña köre, tamam Ukrainanıñ sayesinde birinci planda qala. Elbette, kelecek yılda neler yapılacağını tüşünmek kerek – amma bu endi başqa meseledir. Çünki 2018 senesi mutlaqa Qırımdan başlamaq kerek.
– Halqara toplulığınıñ Qırımğa merağı, halqara uquqı normlarınıñ tiklenmek kerekligi ile, Ukrainanıñ merağı – topraq bütünliginiñ tiklenmek kerekligi ile, qırımtatar halqınıñ merağı ise milliy ocağınıñ saqlanıp qalması, aqlarınıñ tiklenmesi ve tarihiy vatanında inkişaf etüv imkânına saip olması ile alâqalıdır. Bu meraqlarnıñ temin etilmesine sinhron şekilde irişmek mümkünmi?
– 2014 senesinde men, Qırım meselesi aqqında söylemek içün bizge endi bir meydançıq kerek, dep meslekdeşlerimni qandırmaq içün birinci teşebbüslerni yapqan edim. Çünki çatışmalar onlarca yıl devam etmek mümkün, ve işğalniñ qurbanı olğan ealiniñ stimulı suva. Men Ukraina ve Türkiye prezidentleri, em de Almaniya kantsleri Angela Merkel ile körüşkende, Ukrainanıñ teşebbüsi ile Ankara ve Avropanıñ bizge böyle bir meydançıq temin ete bilecekleri aqqında söylegen edim. Ondan soñ, teessüf ki, meni qapadılar. Şimdi esas olaraq eki meraq çalışa. Halqara merağı başta bizge uyğun kelmey edi, çünki Rusiyege qarşı ciddiy bir sanktsiyalarnıñ qabul etilmesini közde tutmay edi. Ukrainağa kelgende, bizim meselemiz başta ekinci planda edi, çünki birinci planğa devletniñ şarqındaki adiseler çıqtı.
Ukrainada milliy öz-özüni ve maiyetini añlav o derecede yükseldi ki, insanlar artıq yaşağan devletini parçalaramağa azır degiller
Faqat şimdi endi men Ukraina ve halqara toplulığınıñ açıq ve bir-birine uyğun olğan yanaşuvlarını körem. Çünki er kes dünya tertibi içün telükeni kördi, ve dünya, Qırımda eali ile beraber topraqnı çekip aluv mehanizmleriniñ böyle bir yüzsüz ve qaba surette qullanılğanını qabul etalmay. Ukrainada ise milliy öz-özüni ve maiyetini añlav o derecede yükseldi ki, insanlar artıq yaşağan devletini parçalaramağa azır degiller. Prezident, tış işleri nazirligi ve medeniyet nazirligi Qırım meselesi boyunca pek faalleştiler. Bu vaziyette qırımtatarlarğa muhtariyetniñ berilmesi, pek muim bir adım olacaq, dep tüşünem. – Daa apishanede bulunğanımda bunıñ Rusiyeni nasıl qorquzğanı ve raatsiz etkenini duyğan edim. Demek ki, bu pek yahşı bir alet.
Söz kelimi, men, Ukraina akimiyetiniñ Qırımsız iç bir türlü qurulamaycaq devletçilikni mal-para munasebetlerine deñiştirmege azır olğanını çoq eşitem. Emin degilim. Men bu mevzuda Petro Poroşenko ile laf ettim. O, meseleni añlay ve, ğaliba, prezident izçen. Aynı şeynı tış işleri naziri Pavlo Klimkin ve onıñ başqa devletlerdeki komandası aqqında aytmaq mümkün. Men, diplomatlarımıznıñ mesuliyetni ne derecede is etkenlerini bilgende, taaciplendim. Söz kelimi, Klimkinniñ Qırım meselesini kerçekten de añlağanında başta şübhelene edim. Ondan soñ ise yañılğanımnı añlap, sevindim. Pavlo Klimkin rusiyelilerni pek siñirlendire, ve bu güzel bir köstergiçtir. Men apishaneden çıqqan soñ qol tutuşmaqnı pek aves etken adamlarım arasında Klimkin de bar. O, menim şahsiy cedvelimde Co Bayden, Valeriya Lutkovska, Petro Poroşenko, Receb Tayyip Erdoğan ile bir aradadır. Misal içün, Lutkovska maña muvaqqat izolâtorğa kelgende men, oña bunıñ içün ne qadar cesaret kerek olğanını körgen edim. Bunıñ içün, fikrimce, şimdiki akimiyet, ealiniñ ekseriyeti tarafından qol tutuv körip, bu menfaatlarnı iç bir vaqıt teslim etmez ve Şarq ile Qırım meselelerini kün tertibinden alıp taşlamaz.
– Qırım muhtariyeti meselesi boyunca sizde em Ukrainada, em de Qırımda raqipler bar. Parlamentte de şimdi böyle deñişmeler içün sesler yoq.
– İcra akimiyetindeki deñişmeler açıq-aydın körünip tura, bunı añlañız. Ukraina halqı öz ırzını qorçalamaq içün ayatını bile ayamaycağını kösterdi. Parlamentke kelgende ise, mesele murekkeptir. Çünki cemiyetniñ bir qısmı başqaca tüşüne. Temelden yapılğan deñişmeler çabik yapılmaz, ve eñ esası bu basamaqnı keçmek. Ve tamam bu basamaqta prezidentniñ rolü pek muimdir.Ne olsa da, parlamentte stabil bir çoqluq bar – ondan soñ ise çalışmaq kerek. Esası, ukrainlerniñ çoqusında bugün Qırımda milliy muhtariyet meselesi boyunca şübhelerniñ olması mümkün degil. Bütün keçken yıllar devamında qırımtatar faktorına dair noqtai-nazar yoq edi. Spekulâtsiyalar bar edi, ve insanlarnıñ qafalarında qarışıqlıqlarnı doğurğan, şahsiy menfaatlarını kütken siyasetçiler edi. Qırımnıñ qıymeti aqqında aytqan o ayneciler şimdi qayda? Kyivde.
– Fikriñizce olar qalmaq kerek edilermi?
– Ya ne içün yoq? Men qaldım da. Er keste öz cebhesi bar. Teessüf ki Qırımda şimdi Kyivni taqdim etken iç bir siyasiy teşkilât qalmadı. Ve er kes – bu cümleden başqa milletlerge ait olğan Ukraina vatandaşları da – Qırımtatar Milliy Meclisi etrafında birleşeler. Muhtariyet meselesinde eñ muimi – siyasetçilerniñ spekulâtsiyalarını toqtatmaq. Ukraina vatandaşları, başqa halqlarnı ve ayrıca qırımtatarlarnı ürmet etmek içün özlerini yeterli derecede ürmet eteler.
– Siz, azat etilüviñizde Türkiye prezidenti Recep Tayyip Erdoğannıñ rolüni añdıñız. Añlağanım qadar, o olmasa, siz şimdi bu studiyada oturmaz ediñiz. Lâkin Erdoğan içün da bu deñişüv edi, öylemi?
– Rusiye yolbaşçıları ve Qırımdaki kollaboratsionistler nefretlerini gizlemey edi. Doğrusı, men apishaneden çıqacam dep ümüt etmey edim. Şimdilik Erdoğannıñ bu işteki menfaatlarına qıymet kesmez istemeyim. Biz İlmi Umerovnen Ankarağa uçqanda uçaqta yanımızda üçünci kişi – Moskvada muvaqqat izolâtorda üç ay keçirgen büyük bir türk iş adamı da bar edi. Men Erdoğandan bunı nasıl yapıp olğanını soradım. O, bir şey rica etmegenini, dedi. – Bizni serbest bıraqmaq kerek olğanını söyledi. Em Putinniñ Erdoğannı ziyareti, em de ondan soñ Erdoğannıñ Poroşenkonı ziyareti Putin içün aşalanuv edi. Söz kelimi, Umerovnen ekimiz aqqında meseleni Erdoğan ile körüşkende Poroşenko ortağa qoydı.
– Şimdiki vaziyette Erdoğan qırımtatarlarnıñ telükesizligine ne derecede kefil olmaq mümkün?
Qırımda olayatqan şeyler, adet üzre «ilhaq» sözünen adlandırılğan şeyler degil. Anda – ve bu, yalıñız qırımtatarlarğa qarşı degil – terror ve zulüm bar. Anda qanunlar ve mahkemeler yoq, cezalayıcı organlar bar
– Erdoğan, bir qardaş halq olaraq qırımtatarlarnı iç bir vaqıt bıraqmaycağını dey. Lâkin dünya ve bu cümleden Türkiye de añlamaq kerekler: Qırımda olayatqan şeyler, adet üzre «ilhaq» sözünen adlandırılğan şeyler degil. Anda – ve bu, yalıñız qırımtatarlarğa qarşı degil – terror ile zulüm bar. Anda qanunlar ve mahkemeler yoq, cezalayıcı organlar bar. Bu şey idrak etilmese, oña qarşı munasip şekilde areket etmek mümkün olmaycaq. Lâkin bu yaqın vaqıtta endi idrak etilecek, dep tüşünem. Fikrimce, şimdi Rusiye yapqan areketleriniñ er türlü rağbetlendirilmesini toqtatmaq ve Rusiye prezidentiniñ saylavları etrafındaki spekulâtsiyalarnı alıp taşlamaq pek muim. Saylavlar – yalıñız saylav kününde rey berüv degil, bu – bir ceryandır. Rusiyede bu ceryanniñ sahte bir körünişi yapıla. Olayatqan şeylerge adekvat şekilde qıymet kesmek pek muim – ve Rusiyedeki saylavnıñ qanuniyligi aqqında söylemek bile yañlıştır.
– Ya kollaborantlarnıñ Qırımdaki faaliyeti aqqında ne ayta bilesiz? Olar qırımtatarlar arasında da bar ki?
– Ebet, ve bu hususta aytmaq kerek. Bu adamlar meni, cümleden, muftiniñ qolunen de apishanege soqtılar. Olar, halq olarğa bunı bağışlar, dep tüşüne ediler. Amma bunıñ yerine özleri cemaat masqarası oldı. Ve bunı siyasetçiler degil de, halq yaptı. Hainlik adisesi açıq-aydındır. Lâkin ealiniñ ekseriyeti de mevcut vaziyetke uydı, demek, yañlıştır. Öyle olsa, Qırım meselesi şimdi ortada asıl da turmaz edi.
– Meclisniñ konservatsiyasından qorqmaysızmı? Saylavlarnı keçirmek olmay da?
– Olmay demek ile olar olmaycaq demek bir degil. Meclisniñ keyfiyeti ve rolüni ekspertlerniñ hulâsası degil de, halqnıñ qol tutuvı tayin ete. Men apishanede mucadele etkende, bunıñ içün adamlar cezalansa bile, halq maña qol tuttı. Elbette, bizim Meclis erkânından çıqarğan adamlarımızğa sualler bar. Elbette, üzerlerinde alışılğan şekilde çalışılması zor olğan meseleler bar. Lâkin, fikrimce, biz, esas şeyni – halqnıñ işançını saqlamağa yardım etecek çalışuv şeklini tapıp olurmız.
(Materialnıñ metin şekli üzerinde Galina Tanay çalıştı)
