Kiyev – Ukraina prezidenti yanında qırımtatarlarnıñ işleri boyunca Vekâletli Mustafa Cemilevniñ teşebbüsi ile Qırım tamır halqınıñ aqları qoruvına bir sıra leyhalar amelge keçirilecektir. Vekâletli Mustafa Cemilev faaliyetiniñ teminlevi boyunca bölüginiñ yolbaşçısı Arsen Jumadilov yaqın zamanda Kiyevde «Qırım studiyaları» yañı analitik merkeziniñ açılacağı ve Ukraina qanunlarında parlamentte qırımtatarlarnıñ deputatlıq qısmınıñ peyda olacağı aqqında Qırım.Aqiqatqa tarif etti.
– Kiyev-Mogilân akademiyasında dekabr 22 künü qırımtatarlarnıñ aqlarına bağışlanğan konferentsiya keçirilecek. Mında nasıl meseleler muzakere etilecek ve onıñ keçirilmesiniñ maqsadı aqqında tarif etip olursıñızmı?
– «Qırımtatarlarnıñ, Ukraina tamır halqı olaraq, aqları teminlevinde ukrain yolu» serlevalı konferentsiya olacaq. Biz onı yılnıñ soñunda keçiremiz, çünki bu sene, evel olğanlarğa köre, bayağı farqlı oldı. Mart ayında işğal yüz berdi, aynı zamanda Ukraina Yuqarı Şurası qırımtatar halqınıñ ukrain devleti terkibinde aqlarınıñ temin etilecegi aqqında tarihiy qarar alındı. Aman-aman bir sene keçti, amma, teessüf ki, bu qarar ile bağlı nasıldır bir faallikni körmeymiz. Şimdi bütün bu meselelerniñ aktualligini köstermek, olarnı muzakere etmek ve kelecek senege uquq çıqarıcılar içün bir suratnı belgilemek isteymiz.
– Qaysı problemler aqqında aytasıñız?
– Ukraina Yuqarı Şurasınıñ Qararında qırımtatar halqı Ukrainanıñ tamır halqı olğanı aqqında aytıla. Güzel, amma qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanun olmalı. Onı daa kimse işlep çıqarmadı. Ukraina devleti bu statusnı kefil etkeni aqqında aytqan edi, amma ne Adliye nazirligi, ne uquq qorçalaycılar, ne diger organlar tarafından teşebbüs daa yoqtır. Konferentsiyanıñ neticelerinden biri – qırımtatar halqınıñ Ukraina tamır halqı olaraq statusı aqqında qanunnıñ işlep çıqarılması boyunca taqımnıñ teşkil etilmesi olacaqtır.
Ekinci mesele Qırımtatar Milliy Meclisi ve Qurultayı alâ daa Ukraina uquqiy alanına kirsetilmegeni ile bağlı. Qırımtatar meselesi siyasiy şartlarnıñ mabüsi olmaqta. Biz bunı istemeymiz. Biz qanunlarda milliy idare organlarınıñ aq ve mecburiyetleriniñ qayd etilmesini isteymiz. Böyleliknen qırımtatarlarnıñ Ukraina devletinde subyektivligi peyda olacaqtır.
Daa şuna da diqqat ayırmaq isteymiz ki, qırımtatar meselesine bugün kerek olğanı kibi emiyet berilmey. Şamata ve çeşit problemlerge şikâyet çoq. Amma qırımtatarlar ile bağlı meselelerni çezecek bir ekspert areketi yoqtır. Bunı çezmek içün Kiyev-Mogilân akademiyası çerçivesinde qırımtatarlar aqqında Ukrainanıñ intellektual adetlerini devam etecek «Qırım studiyaları» analitik merkezi teşkil etilecek. Amma diqqat tek medeniyet ve tilge degil de, qırımtatarlarnıñ siyasiy, içtimaiy ve uquqiy meselelerine de ayırılacaq
– Merkezge kim kirecek ve maliyeviy destek kimniñ tarafından kösterilecek?
– İşbu studiyalar Kiyev-Mogilân akademiyasınıñ iştiragi ile teşkil etile, biz oña pek minnetdarmız. Bunıñ ile mında Ukraina prezidentiniñ qırımtatarlarnıñ işleri boyunca Vekâletli Mustafa Cemilevniñ ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ teşebbüsi de bar.
Analitik merkez olacaq, mında Kiyev-Mogilân akademiyasınıñ studentleri içün muallimler ve mütehassıslar çalışacaq.
– Aytqanıñızğa köre, bugün çezilmegen problemlerinden biri – qırımtatar halqınıñ Ukraina tamır halqı olaraq statusı aqqında qanunnıñ olmamasıdır. Amma onıñ qabul etilmesinden evel, parlament Ukraina qavmiy-milliy siyaseti aqqında qanunğa rey bermek kerektir, degen fikir bar. Siziñce, böyle qanun kerekmi ve onıñ funktsiyaları nasıl olmalı?
– Doğrusını aytacaq olsaq, qırımtatar meselesini eki türlü vasta ile çezmek mümkün. Birincisine köre, biz yalıñız qırımtatar meselesini, ekincisine köre ise – bütün qavmiy-milliy suallerni çezemiz. Aqiqaten, men ve diger mütehassıslar qırımtatar meselesi Ukrainada qavmiy-milliy vaziyetniñ mabüsı olmamaq kerekligini tüşünemiz, çünki bu alanda bayağı sual bar. Episini çezmege başlasaq, qırımtatar meselesiniñ öyle de çette qalması mümkün olur.
– Yani, fikriñizge köre, başta qırımtatar halqı aqqında ayrı qanunnı qabul etmek kerek?
– Öyledir, menimce. Biz meselelerni adım-adım çezmek kerekmiz. Çünki bir sıra qıyın meselelerimiz bar: rus azlıqnıñ probeması, Odessa vilâyetinde bulğarlarnıñ, Çernovetsk vilâyetinde romanlarnıñ ve diger meseleler. Episini birden çezmege istesek, bunı qısqa vaqıt devamında etip olamamız, dep tüşünem.
Şimdi qırımtatar meselesiniñ çezilüvini diqqatsız qaldırmağa mümkün olmağanını köremiz. Vaziyet pek kergindir, qırımtatarlarnıñ Ukraina tamır halqı adından aytmağa imkânı olması içün bu aqlarnı temin etmelimiz.
– Bu qanunda qırımtatarlarnıñ esas aqları neden ibaret olmalı?
– Biz mütehassıslar ve qırımtatar cemiyet faalleri arasında qanunnıñ mündericesi aqqında soravnı keçirdik. Teklif etilgen qararlardan biri – Ukraina Yuqarı Şurası saylavları vaqtında ayrı çoq mandatlı qırımtatar okruglarnıñ olması. Yani, Ukraina uquqiy alanında qırımtatarlar tarafından, meselâ, beş halq deputatınıñ saylanılacağını qayd etemiz ve böyleliknen bir sıra mesele çezile. Biz nasıldır bir siyasiy küçke qoşulıp, artıq onıñ mabüsi olmaymız. Şahsiy saylavımız bar. Mında ğalebe qazanğan insanlar siyasiy küçlerni degil de, qırımtatarlarnı temsil ete.
– Bu qarar qabul etilse, uquqiy ziddiyet peyda olmazımı? Çünki, Anayasağa köre, Ukrainanıñ vatandaşları, millet mensüpligine baqmadan, qanun ögünde teñ aqlarğa saipler, ve qırımtatar okruglarnıñ teşkil etilmesi diger halqlarnıñ ayırımı olaraq tanıla bile.
– İnsan aqlarınıñ eki köntseptsiyası bar: şahsiy ve umumiy aqlar aqqında. Ekisi de doğrudır. Avropa yanaşuvı bu eki köntseptsiyanıñ birleşüvinden ibaret. Ukraina Anayasasında tamır halqlarnıñ aqları kefaleti aqqında maddeler qayd etilgen. Men aytqan qararlar da bu añlam çerçivesindedir.
– Amma Venetsian komissiyası bu areketlerni qanunsız olaraq tanısa, o vaqıt ne?
– Venetsian komissiyası böyle aytsa, biz onıñnen laf etermiz. Aqiqaten ise, ukrain mustaqilligi vaqtından berli işlep çıqarılğan ciddiy ekspert işlenmeler bar. Bu meseleler boyunca çalışqan mütehassıslar dekabr 22 künü olacaq konferentsiyada bulunacaqlar. İnsan aqlarınıñ bu eki köntseptsiyası nasıl şekilde birleşkeni aqqında tafsilâtlı marzularnı diñlemege fırsatımız olur.
– Şimdi Herson vilâyetiniñ bazı rayonlarını Qırım Muhtar Cumhuriyetine berip, anda qırımtatar milliy muhtariyetni teşkil etmege kerekmi degen mevzuda laf yürsetile. Bu mevzu konferentsiyada köterilecekmi? Siziñce, yarımada tışında qırımtatar muhtariyetni meydanğa ketirmek kerekmi?
– E, bu mevzu da köterilecek. Aktual, müim ve vaqtında. Biz qırımtatarlarnıñ milliy territorial muhtariyetini ilân etmezden evel, onıñ emiyetini añlamaq kerek olğanını tüşünemiz. Alınacaq qararlar belli olmadı.
Bunı, ilk evelâ, qırımtatarlar öz aqlarını bilsin dep, yapmaq kerek. Ekinciden ise, digerlerge mında havflı bir şey olmağanını añlatmaq kerekmiz.
– Añlağanıma köre, planlaştırılğan konferentsiya – qırımtatar meselesiniñ çezilmesi boyunca faaliyetniñ tek birinci basamağıdır. Daa nasıl adımlar planlaştırılar?
– Kerçekten de öyledir. Konferentsiya – bu meselelerni aktul etmek içün yapılacaq tek birinci adımımızdır. Biz toqtatmaycaqmız.
Birinciden, bu seneniñ neticelerine köre, Ukraina Prezidentiniñ qırımtatarlarnıñ işleri boyunca Vekâletli Mustafa Cemilevniñ ofisi ukrain ve ingliz tillerinde semereli esabatnı aşkâr eter. Biz onı halqara teşkilâtlarğa da taqdim etecekmiz, olarnıñ diqqatı da lâzim. Bu saada yanvarniñ başında ve ortalarında yapılacaq faaliyetimiz büyüktir.
Bundan da ğayrı, biz Herson vilâyeti ve Qırım Muhtar Cumhuriyetinen munasebetimiz ile bağlı meselelerni de tüşünemiz. Dekabr 24 künü «Herson vilâyeti, yañı sıñır zonası olaraq» mevzusında körüşüv ötkerilecek. Mında bir sıra tertibatlarnıñ vekilleri iştirak etecek. Yerlerde devlet akimiyet organları, yerli idare organları, sıñır bekçileri, gümrük hızmeti ve ilâhre. Ukraina Yuqarı Şurasına kirsetilecek qanuniy teşebbüsler nasıl olmaq kerekligini añlamağa areket etecekmiz.
Bu teşebbüslerni amelge keçirmek içün biz Ukraina nazirler Kabineti ile sıqı munasebette bulunamız, hususan Qırım işleri boyunca departament ile işbirligimiz semerelidir. Biz deputatlar ile çalışamız. Söz yalıñız Mustafa Cemilev aqqında degil, «Qırım» firqalarara birligine kirgen diger deputatlar aqqında da kete. Bunan da ğayrı, biz de Prezident Memuriyetiniñ strukturası olamız. Yani, qırımtatar halqına kerek olğan qararlarnıñ amelge keçirilmesi içün akimiyetniñ üç merkezi de celp etilgendir.
