Qırımtatar matbuat vastaları Qırımda çeşit basamaqlardan keçti. Yarımadanıñ işğali daa bir yañı sınav oldı.
Qırımtatarlar Vatanına avdet etip başlağanda, 90-ncı senelerniñ soñunda halqnıñ medeniyeti, tasili ve içtimaiy-iqtisadiy meselelerini aydınlatqan neşirler peyda olıp başladı.
Şu yılları Qırımda, evelden Taşkentte ziyalılar tarafından teşkil etilgen «Yañı dünya» edebiy gazetası peyda oldı. Soñra «Avdet» gazetası derc etilip başladı, şimdiki vaqıtta Meclisniñ matbaa organı sayıla. Biraz vaqıt keçken soñ, qırımtatar tilinde «Qırım» ve rus tilinde «Golos Krıma» gazetaları dünya yüzü kördiler.
«Avdetten» ğayrı, yuqarıda añılğan gazetalarnıñ episi ukrain devleti ve Qırım Muhtar Cumhuriyeti qaznasından maliye etildi. Ayırılğan para yeterli olmasa da, qırımtatar gazetaları öz işini toqtatmadılar.
Maliye meselelerine siyasiy problemler qoşuldı
Rusiye Qırımda qırımtatar matbuat vastaları yañı sınavğa oğradı. Endiden soñ, maliye meselelerden ğayrı, siyasiy prolemler de qoşuldı. Yañı şaraitlerge köre, qırımtatar neşirleri diger Qırım matbuat vastaları kibi ğayrıdan resmiyleştirilmek kerekler. Demek, er neşirniñ taqdiri siyasiy sebeplerge bağlı olacaq.
Ne de olsa, qırımtatar gazetaları evelki informatsion siyasetinden çetleşmemege tırışalar. Misal içün, «Qırım» gazetası evelki kibi özüni etnik gazetası kibi köstermege tırışa. 2014 senesi mayıs ayından başlap, maliye destek qısqartılğanı içün neşir daa az çıqrılıp başladı. Evelden aftada eki kere çıqqan olsa, şimdi bir kere basıla. Bugünki künde gazetanıñ cemi 3200 nushası derc etile.
«Qırım»nıñ baş muarriri Bekir Mamutovnıñ aytqanına köre, iyün ayında Qırım bücetinden 82 biñ ruble ayırılğan edi, yaqında daa 162 biñ ruble berildi. Amma, bu para muarririyetniñ «Tavrida» neşriyatına olğan borclarını qapatmadı. «Qırım»nıñ informatsion siyaseti çoq deñişmedi, amma biraz tüzetildi. Gazeta yarımada qaznasından maliye etilgeninden sebep, neşir «akimiyetniñ» faaliyeti aqqında resmiy malümatlarnı derc etmege devam ete.
Faqat, muarririyetniñ baş vazifesi: qırımtatarlarnıñ etnik hususiyetlerini saqlap, halqnıñ taqdirini qayğırğan adamlarğa fikirlerni aydınlatmaq içün öz saifelerinde imkân bermektir.
Mamutovnıñ fikirince, qırımtatar tilinde çıqqan malümatlar rus tilinde çıqqan malümatlardan daa da paalığa tüşe, çünki, diger matbuat vastalarınen raqiplik yapıp olamay.
Diger «Yañı dünya» qırımtatar gazetası evelden olğanı kibi çıqa – er cuma künü, 8 saifede ve eki biñ nusha ile basıla. Bu neşirniñ esas hususiyeti şunda ki, bütün hadimleri qırımtatar edebiy tiliniñ saipleridir.
Mündericesiniñ 80% tarih, edebiyat, sanat, din ve tasil mevzularına bağışlana. «Yañı dünya» da yerli qazanadan maliye etilgeni içün rusiyeli akimiyetniñ faaliyetini aydınlata.
Parasız qaldılar
Qırımda 1990 senesi iyül 15 kününden başlap neşir etilgen «Avdet» gazetasınıñ vaziyeti eñ kergindir. Muarririyette tahmin etkenleri kibi, neşirni rusiyeli qanunları boyunca resmiyleştirip başlağanda meseleler çıqması mümkün. Em de, mahkeme pristavları Aqmescitte «Qırım» hayriye fondunıñ binasını apis etken soñ, şu binada oda kiralağan «Avdet»niñ de mülki apis etildi, hadimler iş yerlerinden marum etildiler.
Amma, Meclisniñ matbaa organı aftada bir kere çıqmağa devam ete, malümatlarnı internet saytında da yerleştireler. Neşirniñ informatsin siyaseti deñişmey qaldı, gazeta qırımtatar halqınıñ aqlarını ve menfaatlarını qorçalamağa devam ete.
Baş muarrir Şevket Kaybullayev, Moskvada çıqqan neşirler memurlarnı teñqid etmeleri mümkün, dey. «Bizim şaraitlerimizde ise, buña ekstremistik faaliyet, deyler», – dep çorlana Şevket Kaybullayev.
Qırımtatar neşirler sırasında rus tilinde çıqqan «Golos Krıma» gazetası da ait, onı Ukraina medeniyet nazirligi teessis etken edi. Soñki kere Kiyevden para fevral ayında kelgen edi. Neşirniñ esabı, qzanğan bütün parası Privat Bankta qaldı. Neticede, 2014 senesi mart ayında muarririyet parasız qalıp, bütün hadimler işten çıqtılar. Amma, gazeta, 20 yıldan ziyade gazeta çalışqan hadimlerniñ fedakârlığı sayesinde çıqmağa devam ete.
«Biz tirajımıznı qısqartmağa mecbur oldıq, yalıñız gazetanı yazılğan adamlarğa yetkizemiz, cemi 6 biñ nusha çıqa. Paranı iqtisad etmek içün, saifelerimizni qısqarttıq (A2 format saifede çıqqan gazetanıñ tek eki safi qaldı). Bu vaziyetet gazetanı çıqarmağa mecburmız», – dey baş muarrir Eldar Seitbekirov.
Qırımda vaziyet deñişkeni içün gazeta siyasetini deñiştirdi. Endiden soñ, bu medeniy – maarif gazetası.
Yaqında rusiyeli akimiyet İsmail Gasprinskiy adına media merkezni quracaqları aqqında beyan etken edi. Yañı müessise Qırım «devlet milletler komiteti» reberliginde çalışacaq. O, «Yañı dünya», «Yıldız» mecmuası, «Krımuçpedgiz» neşriyatnı birleştirecek. Diger qırımtatar gazetalarnıñ kelecegi belli degil.
