Qırımda işğalci akimiyet yapqanlarını özü bile nezaret etip olamay – Cemilev
«Siziñ Azatlığıñıznıñ» musafiri: Mustafa Cemilev, Ukraina halq deputatı, qırımtatar halqınıñ lideri
Vitaliy Portnikov: Cemilev efendi, şimdi Siziñ namzetiñizni Ukraina prezidenti vazifesine köstermek teklifi bar, bu ğaye aqqında bilesiñizmi? Buña olğan munasebetiñiz?
– (Tercime). Tünevin «Den» gazetasından Nikolay Semena buña ne dersiñiz, dep soradı. Mahkeme mecbur etse bile, anayasa şikâyetini berecem, dep ayttım.
– Ne içün? Ukrainada eñ müimi – birleştirgen bir adamdır.
– Mence, Ukrainada 70 yaşında bir qarttan ğayrı genç, lâyıq bir namzetler de bar. Memleketke hızmet etmek içün ille prezident olmaq acet yoq. Öyle de hızmet etmek mümkün.
– Şimdi ne olacaq? Ukraina, niayet, qırımtatar halqını memleketniñ tamır halqı olaraq tanıdı, birleşken milletler teşkilâtınıñ buña uyğun olğan esas vesiqalarnı tasdıqlaycaq. Lâkin bu da Rusiye işğal etken vaqıtta oldı. Bu qarar keç qabul etildimi? Bugünki vaziyette qırımtatar halqınıñ taqdirine tesir ete bilemi?
– Pek keç. Bunı daa 23 yıl evelsi yapmaq kerek edi. Qırımtatarlarnıñ temsil organı – Meclisni – tanuv, tamır halqı olaraq tanuv aqqında qanun da bir-birine teñ kele. Biz bunı 23 yıldan berli bekledik. Bir kimse yapmay edi.
Şimdi de, elbette, bu qanunnıñ faydası olacaq. Birinciden, qırımtatar halqınıñ tamır halqı olaraq tanılması bazı imkânlar bere. Şimdi Qırım halqı qararını aldı, dep ayta bereler. «Qırım halqı» añlamı yoq. «Qırımnıñ tamır halqı» bar, em de «köçürilgen adamlar» bar. Tamır halqınıñ miqdarı çoq olsa da, az olsa da, müim degil. Ameliy olaraq müimdir, lâkin aqlar ceetten – yoq. Tamır halqından ğayrı başqa iç bir kimse milliy ve devlet meselelerde qarar alıp olamay.
Qırımtatarlar tamır halqı olaraq tanılğan soñ, Ukraina Birleşken milletler teşkilâtınıñ beyannamesine qoşulmaq kerek, anda yahşı bir madde bar. Misal olaraq, mezkür beyannameniñ 30-ıncı maddesine köre, tamır halqınıñ territoriyasında arbiy bazalar yerleşip olamay, arbiy areketler yapılmay. Bugünki künde bu pek aktualdir.
Anda pek çoq şey bar. Bir sıra aqlar bar, olar, kerçekten de, vaziyetni deñiştire bile. Lâkin şimdi bizler qaide ve añlaşmalarğa emiyet bermegen bir memleketnen iş tutamız. Amma bu büyük bir delil bere.
– Rusiye qırımtatar halqınıñ bu statusını tanımasa, Qırımda tek onıñ qanunları ve kene de onıñ tarafından tasdıqlanılğan halqara vesiqalarnıñ qaideleri çalışa, dep tüşünse, Ukraina parlamenti bir şey yapa bilemi?
– Bu qanun qabul etildi ve er şey çezilecek, dep aytmayım da. Üküm sürgen vaziyetke qıymet kesüvde halqara toplulıq, şu cümleden Birleşken milletler teşkilâtı içün bir delildir.
Olarnıñ keçirilgen «referendumı» külkünçli bir şey, ekseriyet bu qanunsız bir şey olğanını añlay, lâkin mında tanılğan tamır halqı bar olğanıñ isbatı olsa, bu da, şübesiz, daa bir delildir.
– Siz Vladimir Putinnen telefon vastasınen subetleşken soñ Tataristannıñ sabıq prezidenti ve Tataristannıñ diger reberlerinen qonuşasıñızmı? Ya da olarnıñ esas maqsadı bu subetni teşkil etmek edimi?
– Putin maña aytqan edi, kerek olsa, 24 saat devamında Şaymiyevnen bağlanıp, onıñ telefonı vastasınen laf ete bilemiz.
Şaymiyev tünevin ya da o birisi kün Tataristannıñ ükümet saytında bunı aydınlattı. Anda berilgen malümatqa köre, o, qırımtatarlarnıñ problemlerini menden ögrenecek edi. O, Tataristanda, Rusiyede, Tataristannıñ sabıq prezidenti olaraq qırımtatarlarğa yardım etüv yollarını qıdıracaq edi. Men bunı iç beklemedim. O, esasen Ukraina ve Ukraina ve Rusiye arasında yüz bergen vaziyetni eyileştirüv aqqında aytqan edi. Bunıñ kibi suallerniñ maña alâqası olmağanından sebep Putinnen olğan añlaşmalarğa köre, men olarğa telefon vastasınen bağlanmağa imkân berdim.
Aytacağım, men er vaqıt Şaymiyevnen bağlana bilem. O, ikmetli bir siyasetçi, Tataristanda ürmet qazanğan, em de Rusiyede idare etken adamlarğa pek yaqındır.
– Belki, o, sizni doğru añlamağandır? Şaymiyev Tataristannıñ sabıq prezidenti olıp, er bir tatar memurı kibi, Rusiye terkibinde Tataristan aqqında devlet olaraq tüşünedir. Olarnıñ Rusiye ile munasebetleri yoq edi, olar – Tataristan vatanperverleridir. Qırımtatarlar ise Ukraina vatanperverleri ola. Bu çizgi kazan ve qırımtatarlar arasında olğan farqnı köstere.
– Elbette, Rusiye askerleri bizim toprağımızğa kirgen soñ Tataristannıñ tesir ceetten küçlü olğan adamlar Tataristannıñ şimdiki prezidentine eki kere aytacaqlarını aytqanlar. Biz olarnıñ tarafına keçsek, qırımtatarlarğa berilecek yardım, al etilecek meseleler aqqında söz yürsetildi.
Tatar cemaatçılığı – bam-başqa bir şey. Anda Ukrainağa, qırımtatarlarnıñ fikirlerini köz ögüne alıp, qol tutuv mitingler ve vesiqalar oldı.
– Siz Putinnen laf ettiñiz. Elbette, bu yañı şaraitlerde qırımtatarlarnıñ problemlerini çezecek bir de bir yollarnı aydınlatqan dialog yoq. Siz Qırımnı Ukraina terkibinde, qırımtatarlarnı ise Ukraina vatandaşları kibi köresiñiz. Pütinniñ fikirince, Qırım – Rusiyedir, anda yaşağanlar ise Rusiye vatandaşları olmaq kerek.
O, başqalarğa mından ketiñiz, dep ayta, lâkin Sizge bunı aytıp olamay. Doğrumı? Ukraina askerleri ve Qırımdan quvulacaq diger adamlarğa yapqanlarını Sizge yapıp olamay. Menim fikirimce, böyle bir havf peyda olması mümkün.
– Ola bile. Lâkin şimdi 21-inci asır, 1944 senesi eşelonlarğa yüklep, sürgün etmek – şübeli. İşğal etip kelgen akimiyetke qol tutmağanlarnı qırımtatar siyasetçileri, bir qısımnı yoq etmege tırışacaqlar, repressiya ve sıqıştırmalar da olacaqtır. Mence, qırımtatarlar arasında munasebetlerni bozmağa tırışacaqlar, bir qısımnı celp etecekler...
– Qanun boyunca tanılacaq birisinimi?
– Ebet, bir qısımnı tanıp, bular – aqiqiy temsilciler, dep aytmaq mümkün.
Aynı bu iş Yanukoviç tarafından da yapılğan edi, çünki biz onıñnen işbirlik aqqında añlaşıp olamadıq. Bunı o, faal sürette yapqan edi. Ve eñ meraqlısı ne? Olar bunı Rusiye FSB ile beraber yapqan ediler. Böyleliknen faaliyetini isbatladılar... Bunı bizler elde etken vesiqalarğa köre aytamız. Olarğa binaen, Qırımtatar Milliy Meclisi Qırımda Rusiyeniñ strategik maqsatlarını yerine ketirmege keder ete. Bundan ğayrı, Qırım akimiyeti erkânına qırımtatarlar, Qırımtatar Milliy Meclisi, Rusiyege qol tutqan qırımtatarlarnı kirsetmek içün bir sıra tedbirler cedveli bar edi. Asılında, bunı yapmaq – imkânsızdır, lâkin eñ esası – bölünüv, Mecliske qarşı qırımtatarlar birleşmesini, gençler, qadınlar, sport ve diger teşkilâtlarnı meydanğa ketirmektir. Maliye etüv sebebi – Mecliske qarşı çıqqanlarıdır.
Anda eñ meraqlısı neden ibaret? Olar Rusiyege qol tutmasa bile, Mecliske qarşı olsunlar. Olar radikal islâm teşkilâtlarını – "Hizb ut-Tahrir", selefilerni – celp ettiler.
– Özleri ise olarnı yasaq etkenler.
– E, özleri olarnı yasaq etkenler. Lâkin Qırımda bular Mecliske qarşı çıqsa, olarğa qol tutacaqlar. Ve diger bizim hızmetimiz, bizim dep aytam, ukrain demek, daa doğrusı SBU Qırım bölügi Kiyevdeki reberligine yazıp, Meclis – (mında biraz başqa deliller) bugünki akimiyetniñ yekâne muhalifet teşkilâtıdır, dep ayta. Ne yapmaq kerek? Meclisni nasıl etip bölmek? Kimge qol tutmaq? Rusiye FSB ve SBU aman-aman aynı usullardan faydalandılar.
– Men añlap olamayım, qırımtatarlar olmasa, Rusiye ne yapacaq? Qırım Cumhuriyeti muhtariyet olaraq resmiy şekilde Rusiye Federatsiyasınıñ bir qısmı oldı. Lâkin Rusiyede Rusiye muhtariyetleri yoq. Er bir muhtariyet, onıñ böyle bir statusı olsa, milliy alâmet taşımalı. 11% olğan Kareliya Cumhuriyeti bile böyle sayıla.
Ne yapmaq kerek? Qırımtatarlarsız Rusiye tarafından Qırım Cumhuriyeti — muhtariyet olğanını nasıl isbatlamaq mümkün? Bu nege kerek?
– Men aytam da, tekrar sürgün etmeycektirler. Resmiy bir qoşuluv daa olmadı, Qırım Yuqarı Radası Ukraina qanunları boyunca daa bar edi, şimdi o, qanunsız olıp, qırımtatarlar aq-uquqlarınıñ kefaleti aqqında qarar aldı. Akimiyet organlarında qırımtatarlarnı qaldırmamağa areket etken adamlar şimdi qırımtatarlar akimiyette temsil etilmek kerek, eñ azı 20% olmalı, qırımtatar tili resmiy til olmalı, tarihiy toponimika ğayrıdan tiklenilmek kerek, Qırımtatar Milliy Meclisi – Qurultay tanılmalı, dep aytalar. Bunıñ episini bizler 23 yıl devamında talap ettik. Olar bunı yarın yapmağa teklif eteler.
Onıñ içün Pütin maña telefon subeti vaqtında böyle dedi: siz aq-uquqlarıñız içün küreşesiñiz, lâkin bir şey qazanmadıñız.
– Biz ise bunı ediye etemiz!
– E. Olar teklif etkenler. Lâkin bizim mevamımız sert olsa, mence, olar bu qararnı lâğu etmeycekler, amma, elbette, bu strukturalarğa qırımtatarlarnı saylap alacaqlar. Maqsadına irişeceklermi-yoqmı bilmeyim. Qırımtatarlarnı tapıp olamasalar, qazantatarlarnı alıp kelirler. Şimdi baş nazir muavini Rustam Temirgaliyev, aynı vaqıtta o, Rusiye GRU hadimidir, dep aytalar, o – qazantatarıdıv, lâkin er yerde mına Rustam Temirgaliyev – soyadı rus degil, ukrain degil, dep aytalar...
– Er kesniñ fikirince, o, qırımtatarıdır.
– E. Böyle bir şey olması mümkün. Yahşı bir şey degil.
– Meclisni ayttıq. Adiy adamlar bar, olar yaşaylar, aylıq almalılar, işke kirmeliler, nefaqa almalılar, mal-mülk vesiqalarını elde etmek kerekler. Men endi köyde yaşağanlarnı aytmayım, bazılarınıñ, Qırım qanunlarına köre, qanunsız statusları bar. Bu aqqında Temirgaliyev aytıp başladı. Olar deñişken şaraitlerge alışmaq kerekler. Olar ne yapmalılar?
– Bugün bir qaç saat evelsi, saat doquzda, bu mevzunen bağlı körüşüv olıp keçti. Yuliya Timoşenko topladı. Başta Qırımdaki vaziyetni muzakere ettik, soñra ise arbiy mütehassıslarnı davet etip, ilerideki adımlarnı baqtıq.
Men de oña ayttım: vatandaşlıq aqqınen bağlı bir mesele bar. Olarnıñ yañı qaidelerine köre, olar şimdi Ukraina vatandaşı, Ukraina devlet hızmetiniñ memurları olaraq işten boşatılmağa, soñra ise kene de ariza yazıp, Rusiye vatandaşları olaraq aynı işke kirmege teklif eteler. Demek, adam ariza yazmasa, men – Ukraina vatandaşım, dep aytsa, işten çıqa. Onıñ vazifesine başqasını tayin eteler.
Akimiyet organlarında qırımtatarlar pek az. Olar qırımtatalarnı çıqarğanlar. Meclis tarafından teklif etilgenlerni – birinciden. Olarğa ağızını açıp baqqanlarnı qaldıra ediler. Lâkin bu vaziyette bile adamlar talap etilgen arizalarnı yazmaycaqlar, demek ki, yahşı bir temizlev olacaq.
Bizde şimdi dilemma. Böyle etip, eki afta evelsi tasdıqlanğan qararğa binaen, qırımtatarlarnıñ temsilcileri 20% teşkil etmeli. Dilemma neden ibaret? Bizler bu şartlarnı qabul etip, lâyıq bir insanlarnı, halqına hızmet etecek adamlarnı teklif etsek, olar Ukraina vatandaşlığından vazgeçmeli, bu ise qabul etilmey. Bizler yoq desek, olar beceriksiz, iç bir fayda ketirmeycek, özlerine ve işğalci akimiyetke hızmet eteceklerni tayin eterler. Bu vaziyette ne yapmalı? Bizler bu mevzuda Yuliya Timoşenkonen qonuştıq.
Nefaqa meselesi de bar. Bizim iqtisadiy vaziyetimizge köre, nefaqa miqdarı Rusiye nefaqalarından eki qat azca. Rusiye vatandaşları olmasañız, nefaqa almaycaqsıñız, dep aytaqmı? Fuqare adamlarğa bunı aytıp, saña qol tutarlar, dep tüşünmek... Elbette, açtan ölecek, lâkin olarnıñ pasportlarını iç bir vaqıt almaycaq insanlar da bar. Lâkin bir çoq adam...
– Olar yaşamaq kerekler.
– Qırımda aman-aman 600 biñ kişi nefaqacıdır. Olar Qırımnı Ukrainadan ayırsa, işğal vaqtında Ukraina tarafından nefaqacılarğa para bermek kerek olacaqmı? Esap etip baqsaq, anda grivna da yoq. Demek, bir sıra manialar olacaq, bir formula qabul etilmeli.
Şimdi, doğrusını aytqanda, bir vesiqada, adını aytıp olamayım, qayd etile ki, vatandaşlar kelip, özleri Ukraina vatandaşlığından vazgeçmese, lâkin olarğa Rusiye vatandaşlığını berseler, olar Ukraina vatandaşları sayılacaq.
– Kelecekke bir ifadeler.
– E. Bu az-buçuq maqbul oluna.
Devlet memurlarını aytqanda, bu, tabiyi ki, qıyın olacaq.
– Turkiye ne dey? Turkiye vekillerinen körüştiñiz, subet oldı, lâkin, Turkiye-Rusiye munasebetleri meydanında, iç olmadım, qırımtatarlarğa qol tutqan ciddiy bir adımlar olmadı. Doğrusını aytqanda, Tataristan bile bu işke Turkiyeden çoq kirişti.
– Yoq. Ne içün? İnqilâp ğalebe qazanğan soñ, yañı ükümet qurulğan soñ, Turçinov parlament spikeri, em de prezident vazifelerini eda etip başlağan soñ, birinciden mında Turkiye tışqı işler naziri keldi. Körüşüv olıp keçti. O, birden qayd etti, Ukraina bir devlet, başqa devletler tarafından bir de bir sıqıştırmalarnı tanımay, Ukrainanı ise strategik iş ortağı, dep saya. Turkiye er taraflama yardım köstermege azır, dep ayttı. Lâkin ne derecede? Bu endi başqa mesele.
Bundan soñra, elbette, menim daa bir çoq körüşüvlerim oldı. Turkiye bizim içün pek müimdir. Turkiyede yaşağan qırımtatarlarnıñ sayısı Qırımda yaşağan qırımtatarlardan 10 qat ziyadedir. Şimdi anda aman-aman er kün mitingler ötkerile, qırımtatarlar Qırım işğaline qarşı çıqmağa çağıralar. Turkiye bizge qol tutmaq kerek.
Üç kün evelsi Anqarada men Erdoğannen körüştim. Onıñ aytqanına köre, Turkiye er vaqıt qırımtatarlarnıñ tarafında olacaq. Kütleviy haber vastalarınıñ malümatına köre, menim tesiri altında o, Pütinge telefon açıp, qırımtatarlarnıñ bir şikâyeti olsa, Rusiye arbiy gemileri içün İstanbul boğazı qapatılacaq, dep ayttı. Mence, buña körüşüvimizniñ iç bir alâqası yoq. Olar endi 6 ya da 7 Rusiye gemisini keçirgenler.
Devamı ne olacaq? Men diplomat degilim. Men tek laf ete bilem. Ne derecede qol tuta bilesiñiz? Erdoğan, tışqı işler naziri, NATOda Turkiye vekiliniñ cevapları aynı. Men Brüsselde oldım, NATOda Turkiye vekilinen de ayrı bir körüşüv oldı, olarnıñ cevabı bundan ibaret, bizler – NATO azaları olamız, NATO çerçivesinde bir qarar alınsa, biz de areket etecekmiz, öz başına ise bir şey yapmağa istemeymiz. Onıñ içün NATO qararı, kerçekten de, pek müim. NATO qan tökülgen soñ qarar ala, misal olaraq, Bosna ve Kosovo.
NATO baş idaresinde çıqışta bulunır ekenim, bizler aynecimiz, bizni soymağa başlamazdan evel, NATO kirişmesini isteymiz, dep ayttım. Maña aytalar: şimdi böyle bir variant baqılmay. Elbette, Kosovo ve Arnavutlıqta olğan qan tökülüvi tekrarlanıp başlasa, baqılacaq.
Menim içün dilemma pek müim. Bizler yarım asır devamında Vatan oğrunda küreştik. Er vaqıt ğururlanıp aytak edik: bizler demokratik esaslarına boysundıq, bu müddet devamında ne bizim, ne başqalarnıñ qanı tökülmedi, şimdi ise öyle bir vaziyet üküm süre ki, er şey yahşı olacaq, dep tahmin etmek zordır.
– Siziñ fikiriñizce, Rusiye Qırımda akimiyetke ketirgen adamlarnı nezaret etip olacaqmı? Bu da büyük bir sualdir. Rusiye reberligi vaziyetke bam-başqa qıymet kese bile. Bu adamlar ise: Aksönov, "Russkoye yedinstvo", olarnıñ adamları başqa fikirdeler.
– Mence, yoq. Qırımda yüz bergen adise-vaqialar bunı endi tasdıqlay. Bir qaç kün evelsi qırımtatarınıñ ceseti tapıldı. Onı çekiştirip, vahşiyce öldürdiler, buğavlar tapıldı. Eminim, bu Moskvanıñ avalesi degildir. Olar şimdi bizlernen añlaşmağa tırışalar. Demek, bu şovinistler, aqiqiy aydutlar öz başına areket eteler.
Avtobus, naqliyatta olğan laflar zıddiyet doğurması içün yapıla. Utanmayıp, sizni köçürmek kerek, dep aytalar. Buña da Moskvanıñ alâqası yoq, dep tüşünem. Lâkin olar, Siz doğru ayttıñız, bu çöplükni kötergenler, olar başqaca yapıp olamadılar. "Samooborona" ve "kazaklar" – ahlâq ceetten bir şeyge lâyıq olmağanlardır. Anda em evsizler, em de cinayetçiler bar. Olarğa para bergenler, ve eñ esası, qoluna silâ tuttırğanlar. Bu pek telükelidir. Olar soqaqlardan ketmese, silânı qaldırmasalar, büyük bir zıddiyetler olması mümkün.
İşğalci akimiyet yapqanlarını özü bile nezaret etip olamay, ğaliba.
