Qırımtatar tarihçısı Gülnara Abdulayevanıñ "Qırımtatarlar: etnogenezden devletçilikkece" kitabı neşir etildi. Qırımtatar halqınıñ tarihı aqqında ikâye etken kitapta sensatsion ne bar? Qırımnıñ tamır halqı aqqında en çoq tarqalğan mifler nasıldır? Qırımtatar halqınıñ vekilleri özleri aqqında ne bilmeyler?
Bu ve diger mevzularnı Qırım.Aqiqat Radiosınıñ studiyasında "Qırım aqşamı" tok şounıda alıp barıcı Katerina Nekreçaya ve kitap müellifi, qırımtatar tarihçısı Gülnara Abdulayeva muzakere ettiler.
Gülnara Abdulayevanıñ "Qırımtatarlar: etnogenezden devletçilikkece" kitabı türlü yaşlarda olğan oquyıcılarğa qırımtatarlarnıñ, qırımçaqlarnıñ, qaraylarnıñ tarihiy (bazı yerlerde ise siyasiy) taraftan kerçekten kim olğanlarını, qaydan kelgenlerini ve halq kibi nasıl şekillerngenlerini bilmek ve fiker yürsetmek imkân bere.
Kitapta qırımtatarlarnıñ ne içün Qırımnıñ tamır halqı statusını mudafaa etmege mecbur olğanları ve zemaneviy Ukrainanıñ şekillenmesinde olarnıñ rolü neden ibaret olğanı añlatıla.
2021 senesi dekabrniñ 23-nde Rusiye prezidenti Vladimir Putin yekün matbuat konferentsiyası vaqtında Ukrainanıñ tamır halqlar aqqında qanunı ile memnün olmağanını kene bildirdi. Bu qanunğa köre, Qırım topraqlarında şekillengen qırımtatar, qaraylar ve qırımçaqlar Ukrainanıñ tamır halqı olaraq tanıla.
"Tamır halqlar aqqında qanun qabul ettiler, bu topraqta, öz topraqlarında yaşağan ruslarnı tamır olmağan halq kibi ilân ettiler. Söz sırası, lehler, macarlar, romenler de", - dedi Putin.
Gülnara Abdullayevanıñ araştırması, qırımtatarlarnıñ ve Qırımnıñ diger tamır halqlarınıñ çoq asırlıq tarihınıñ ğayrıdan tiklenmesine yardım etecek, çoq sayılı qabul ettirilgen miflerni yoq etecek, insanlıq içün qırımtatar etnosınıñ milliy kimligini, özgünligini ve qıymetini numayış etecek.
Qave, bazar ve esnaflar. Qırımtatarlarnıñ sürgünlikten evelki turmuşı (fotoresimler)
Tarihçı kitapnıñ neşir etilmesi içün kraundfanding yolu ile para topladı. Yedi ay içinde kerek olğan meblâğ toplandı. Kitap ukrain ve rus tillerinde basıldı.
Gülnara Abdullayeva dey ki, onıñ işiniñ esas maqsadı qırımtatarlar aqqında miflerni yoq etmek edi.
Sovet devrindeki menbalarnı oqup, olarnıñ qırımtatarlarnıñ kim olması ile bağlı insanlarnı ne qadar şaşmalatmağa tırışqanlarına şaşıp qalasıñ
–Miflerniñ çoqusı 1944 senesinden soñ (qırımtatar halqınıñ Sovet akimiyeti tarafından Qırımdan sürgün etilmesi - QA), qırımtatarlarğa özlerini qırımlı adlandırmağa yasaq etilgen soñ peyda oldı. Vesiqalarda biz sadece tatarmız, dep yazıla edi. Yani, 80 yılğa qırımtatar milleti yoq oldı, çünki Qırımda istenilmegen edi. Tarih içün 80 yıl çoq degil, amma qırımtatarlarnıñ tarihı içün bu büyük zarardır. Çünki bir çoq vesiqalar yoq etildi, çoq vesiqa ve arhiv materialı Rusiyege alıp ketildi. Sovet devrindeki menbalarnı oqup, olarnıñ qırımtatarlarnıñ kim olması ile bağlı insanlarnı ne qadar şaşmalatmağa tırışqanlarına şaşıp qalasıñ. Olarnıñ dersiñ moğol-tatarlardan peyda olmaları ve bunıñ Qırımda şekillene bilemeycek yat bir halq olması kibi yalanlar.
Tarihçı qayd ete ki, bugünde de Qırımda ve onıñ tışında Rusiye akimiyetiniñ temsilcileri ve onıñ nezareti astında olğan tarihçılar ve cemaatçılıq qırımtatarlar aqqında mifler tarqata. Abdulayevanıñ sözlerine köre, olar aqiqattan pek uzaqtırlar.
Qırımtatarlarnıñ, Moskoviyanıñ bergi ödegen Qırım Hanlığı adlı öz devleti bar olğanı olarnıñ hoşuna kelmey
–Başta Rusiye imperiyasınıñ, soñra ŞSCB-niñ ve bugünde Rusiyeniñ akimiyeti böyle bir mifke sadıqtırlar ki, iç bir alda qırımtatarlarnıñ tamır halq olğanını isbatlamaq kerek degil. Qırımtatarlarnıñ, Moskoviyanıñ bergi ödegen Qırım Hanlığı adlı öz devleti bar olğanı olarnıñ hoşuna kelmey. Elbette, Kremlniñ tarihçıları bunı begenmey. Amma bundan qaça bilemezsiñ. Evel Rusiyede qırımtatarlarnıñ yağmacılıq ve Osmanlı devletinıñ qanatı altında qul ticareti ile oğraşqanlarını ikâye etken kitaplar neşir etile edi. Bugünde-bugün eski mifler tekrarlana, aynısı, amma başqa sözlernen aytıla - daa ince şekilde tarihnı ğayrıdan yazalar.
Gülnara Abdulayeva dey ki, Qırım ve qırımtatarlarnıñ tarihında alâ daa toldurıla bilenmegen "boş yerler" bar. Çünki Rusiye arhivlerinde saqlanılğan menbalarğa irişim yoqtır.
– Yazıq ki, 1783 senesine qadar Qırımda ne saqlanğanını alâ daa bilmeymiz. Çünki Qırım Hanlığınıñ ilk işğalinden soñ vesiqalarnıñ çoqusı Sankt-Peterburgğa alıp ketildi. Anda qırımtatarlarnıñ tarihı aqqında ne saqlanğanını bilmeymiz. Bugünde Poloniyadaki, Litvaniyadaki ve Türkiyedeki arhivler sayesinde araştırmalar keçirmek mümkün. Malümat pek çoq, şu cümleden cevaplarını tapmaq kerek olğan sırlar da.
Gülnara Abdulayevanıñ aytıp bergenine köre, "Qırımtatarlar: etnogenezden devletçilikkece" kitap Ukrainanıñ esas qısmında pek populâr olğan. Onı almağa istegenler türlü vilâyetlerden muracaat eteler: Harkivden Zakarpattâğa qadar. Tirajnıñ bir qısmı Qırımğa yolanğan. Kitapnıñ satıluvından kelgen paranıñ 10 faizi qırımlı siyasiy mabüslerniñ qorantalarına berilecek.
Ukrainada iyülniñ 23-nde Tamır halqlar qanunı işke tüşürildi. Vesiqa «Ğolos Ukrayını» («Ukrainanıñ sesi») gazetasında derc etildi.
Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy iyülniñ 21-nde Yuqarı Rada 2021 senesi iyülniñ 1-nde qabul etken «Ukrainanıñ tamır halqları» №1616-IX qanunını imzaladı.
Qayd etilgenine köre, vesiqanıñ maqsadı tamır halqlarnıñ medeniy, informatsion ve diger aqlarını qorumaq, olarğa Ukraina devleti ile iş mehanizmlerini ve aletlerini bermek ola. Hususan, tamır halqlarnıñ temsiliy organları tanıla.
Qırımtatarlarnı tamır halq olaraq tanıma
2014 senesi martnıñ 20-nde Ukraina Yuqarı Radası qırımtatarlarnı Qırımnıñ tamır halqı dep tanıdı. Bu qararğa 283 halq deputat rey berdi. Ukraina qırımtatar halqınen diger milliy azlıqlarnıñ Ukrainanıñ tamır halqı olaraq etnik, medeniyet, til ve din kimliginiñ saqlap qalması ve inkişafını kefil etmekte. Qırımtatar Milliy Meclisi ve Qurultayı qırımtatarlarnıñ temsiliy organları olaraq tanıldı.
Er yıl avgustnıñ 9-nda dünya tamır halqlar künü qayd etile. Onı BM Baş Assambleyası 1994 senesi tasdıqladı.
