2021 senesi iyünniñ 28-nde qabul etilgen Ukraina Anayasası 25 yaşını toldurdı. Memleketniñ esas qanunı 1996 senesi ekinci çağırılış Yuqarı Rada deputatları tarafından qabul etildi, olar iyünniñ 27-nden 28-ne keçer gecesi çalıştı – toqtamayıp 23 saat. Bundan evel Ukraina beş yıl devamında bir sıra tüzetüvi olğan Ukraina Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Anayasasına köre yaşadı.
Anayasanıñ qabul etilüvi mustaqil Ukrainanıñ uquqiy esaslarını, suvereniteti ve topraq bütünligini pekitti. Esas qanunnıñ onuncı bölüginde «Qırım Muhtar Cumhuriyeti Ukrainanıñ ayırılmaz parçası olıp, Ukraina Anayasası belgilegen vekâletler çerçivesinde oña ait meselelerni çeze», dep aytıla. Ukraina Yuqarı Radasınıñ reisi Dmıtro Razumkov Azatlıq Radiosına intervyü berip, iyünniñ 28-i «tek raatlıq künü degil, Avropanıñ eñ yahşı anayasalarından biriniñ künü» ola, dep ayttı. 1996 senesi Ukraina Anayasasınıñ qabul etilüvi ve Qırım meseleleri aqqında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı. .
Qırımlı siyasetşınas Aleksandr Sevastyanovnıñ Qırım.Aqiqatqa bildirgenine köre, 1990-larnıñ anayasa esnasında Qırımnıñ statusı bir sıra zıddiyetniñ sebebi olğan edi.
Sovetler Birliginiñ dağılması ve Qırım ve Ukrainada devletçilikniñ tiklenmesi parallel edi, ve bu esnaslarda bir çoq zıddiyet ve bir-birine uymağan şeyler bar ediAleksandr Sevastyanov
– 1996 senesine qadar eki anayasa deñişti – 1992 ve 1995 seneleriniñ, ve ekisi de Ukraina Anayasasınıñ iç bir variantı olmağanda azırlanğan edi. O vaqıt farqlı tüzetüvleri olğan Ukraina Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Anayasası bar edi. Ebet, bir çoq maddeniñ, bir çoq normanıñ farqlı añlatılması qaçınılmaz edi, ve «Qırım Muhtar Cumhuriyeti» ıstılası farqlı akimiyet organları ve farqlı akimiyet seviyeleri tarafından farqlı şekilde izaatlanğan edi. Yani Sovetler Birliginiñ dağılması ve Qırım ve Ukrainada devletçilikniñ tiklenmesi parallel edi, ve bu esnaslarda bir çoq zıddiyet ve bir-birine uymağan şeyler bar edi. Meselâ, Qırımda «Qırım Cumhuriyeti» dep yazğanlar, Ukraina qanunlarında ise «Qırım Muhtar Cumhuriyeti» dep añıldı, em de ekinci söz kiçik arifnen pek siyrek yazılğan edi. Qırımnıñ muhtariyeti Ukrainağa Sovetler Birliginden miras olaraq qalğan.
Aleksandr Sevastyanovnıñ fikirince, o vaqıt Ukraina ve Qırım elitaları bütün bu çatışuvlarnı «bayağı lâyıq bir şekilde» ve daa beter yapmayıp al etip olğanlar.
– Farqlı fikirler birinciden vekâletlernen bağlı edi: ayrı bir region ne qadar muhtar ola bile, ayrı statustan faydalanmaq aqqı barmı. Ebet, 1990-larda Qırım elitası tek hususiy iqtisadiy statusı degil, öz tış siyaset ve halqara faaliyet aqqı olacaq siyasiy statusı olmasını istegen edi. Ukraina bunı qaldırmayıp, bir şekilde normağa ketirmek kerek edi. Ukraina reberligi diger memleketlerdeki regionlarnen zıddiyet örneklerini körgen edi: Abhaziya – Gürcistan, Pridnestrovye – Moldova ve ilâhre. O, Qırımnıñ prezidenti Yuriy Meşkovnıñ devlet qurucılığına da sessiz qalıp olamağan edi. Mence, 1996 senesi Ukraina Anayasasınıñ onuncı bölügi o vaziyette yeterli ve eñ yahşı variantı edi.
Ukrainalı siyasetşınas, yazıcı Viktor Kaspruknıñ fikirince, Ukraina Anayasası qabul etilgende olğan bütün zıddiyetlerge baqmadan, bu vesiqa muvafaqiyetli oldı ve memleketniñ inkişafında müim rol oynadı.
Ukraina Anayasası dünyanıñ eñ eyilerinden biri oldı – onıñ yerine ketirilmesi bu endi başqa meseleViktor Kaspruk
– Firqalar arasında büyük zıddiyetler bar edi: solcular Ukrainanı mustaqil devlet olaraq körmey ve atta Ukraina Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti adını qaldırmağa teklif ete edi. Yani Anayasamız büyük uzlaşuv ve o vaqıt prezident olıp, esas qanunnı 1996 senesi qabul etmege istegen Leonid Kuçmanıñ küçlü basqısınıñ neticesi oldı. Ukraina Anayasası dünyanıñ eñ eyilerinden biri oldı – onıñ yerine ketirilmesi bu endi başqa mesele. Ukraina bütün siyasiy problemleri ve meşaqqatlarına baqmadan, kene de Anayasağa uyğun yaşamağa tırışa, dep tüşünem. Esas qanun ukrainalılarnıñ aqlarını kefil etmeknen beraber ayatlarını da tertiplemekte. Anayasa halqqa Ukrainada çoq şeyni daa güzeline deñiştirmek, bu adım-adım olacaq degen ümüt berdi. Bir yerde artta qalsaq da, bu 25 yılnıñ ilerilevi körüne.
Qırımtatar resurs merkeziniñ reisi, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyevniñ qayd etkenine köre, 25 yıl evelsi qırımtatarlar Anayasa qabul etilüvine qol tutmağa qarar berdi, amma bazı incelikler bar edi.
Birinciden Ukraina Anayasasınıñ 92-nci maddesini yerine ketirmelimiz, yani tamır halqlar meselesini qanun seviyesinde tertiplep, olarnıñ aqlarını temin etmelimizправамиEskender Bariyev
– Memleketimiz uquqiy devlet olsun dep, 1996 senesi Qırımda faal çalıştıq, Anayasağa qol tutuv forumını teşkil ettik. O vaziyette bir çoq kommunist quvetleri bu esas qanunnıñ qabul etilüvine qarşı çıqqan edi. Bu Anayasada tamır halq añılğanına ve aqları ayrı qanunlarnen tertip etilmeli, dep aytılğanına qol tutqan edik. Ebet, onuncı maddege razı degil edik: o, Ukraina unitar devleti ola dep aytılğan muqaddemege zıt kele. Böyle devlette memuriy, terroritorial printsipke köre muhtariyet olamaz. Mında mıtlaqa deñişmeler ve ilâveler kirsetilmeli. Unitar devletniñ topraqlarında tamır halq yaşasa, milliy-territorial muhtariyet ola bile.
Eskender Bariyev, 2017 senesi onuncı maddege, Qırımnıñ qırımtatarlarnıñ milliy-territorial muhtariyeti statusınen bağlı deñişmelerniñ kirsetilmesi içün anayasa komissiyası yanında bir iş gruppası quruldı, faqat bu tüzetüvlernen qanun leyhası Yuqarı Radada öyle de qabul etilmedi, dep hatırlata.
– Buña basamaq-basamaq kele bilemiz, dep tüşünem. Birinciden Ukraina Anayasasınıñ 92-nci maddesini yerine ketirmelimiz, yani tamır halqlar meselesini qanun seviyesinde tertiplep, olarnıñ aqlarını temin etmelimiz. Ukraina prezidenti Ukrainanıñ Tamır halqları qanun leyhasını Yuqarı Radağa berdi, ve eñ yaqın vaqıtta bu vesiqa qabul etilir, dep ümüt etemiz. Soñra Ukraina qanunlarına bir sıra deñişme ve ilâve qoşulmalı, ve o vaqıtqa qadar em Ukraina cemiyeti, em siyasetçileri Ukrainanıñ esas qanunını da tüzetmege razı olur, belki. Mence, bu «Qırım platforması» çerçivesinde de pek aktual. Ortaqlarımız memlekette Ukrainanıñ inkişaf planı bar olğanını ve memleketimizniñ bütün vatandaşlarınıñ aqları nasıl qorunacağını körmeli.
Ukraina Anayasasına köre, oña kirsetilecek deñişmeler qanunı Yuqarı Radağa prezident ya da eñ az 150 halq deputatı tarafından berilmeli. Böyle bir qanunnıñ tasdıqlanması içün 450 parlament vekilinden eñ az 300-ü rey bermeli.
(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
