Refat Çubarov: Qırımnı zapt etüv maqsadlarından biri – qırımtatarlarnıñ meselesinde Ukrayinağa qarşılıq köstermektir

Siyasetçilerniñ beyanatlarında bildirilgen degil de, 2014 senesi Rusiyeniñ ukrayin Qırımına ücüm etmesiniñ ve onı ilhaq etmek ıntıluvlarınıñ kerçek maqsaları, Qırımnıñ Rusiye akimiyeti nege qol tutqanı ve nege qarşı çıqqanı suallerine berilgen cevaplarda bardır. Ve bundan çıqqan sade bir neticege köre, Qırımnıñ Rusiye içün muqaddesligi maqsat degildir, çünki Rusiye oña muqaddes aziz yer kibi yanaşmay.

Rusiye Federatsiyası ekologiya, iqtisadiyatnı yoq ete, Şimaliy-Qırım kanalını uzun müddetke bozdı, farqlı fikirde olğanlarğa qarşı küreşte orta asır usullarını qullana, mektep talebelerini arbiy talimlerden başlap, raketa qurulışları ve diger silânı yerleştirgenine qadar regionnıñ askeriyleştirilmesini devam ete. Rusiye bir şeyge baqmadan Qırımnı batırılmağan uçaq gemisi olaraq qullanmağa devam ete, lâkin 20 Rusiye gemisiniñ batırılması sebebinden bu metafora kerçekke oşamay.

Rusiye Qırımda çezmege tırışqan meseleler arasında, akimiyetniñ qırımtatar halqınıñ öz vatanında aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesine yol bermemek ıntıluvı eñ müimidir. Bu işte de soñki 10 yıl içinde Rusiye bayağı muvafaqiyetlerge irişti – qırımtatarlarğa akimiyet organlarında iştirak etmege imkân bermeyler, olarğa Rusiyege qoltutqan diniy teşkilâtlar tertibi mecbur etile, til ögrenilmesi ve tasil aluv azlaştırıla, milliy medeniyet inkişaf etmey, abideler "tanılmaycaq derecede rekonstruktsiya etile" ve Rusiye tarihına uyğunlaştırıla, halqnıñ özü saylağan Qurultay ve Meclis Qırım tışına sürgün etile ve faaller muntazam surette taqip etile, olarnıñ mahkemeleri sahteleştirile. Qırımda sahte davalar boyunca siyasiy apis cezaları yañıdan başlandı.

Qırım.Aqiqat Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarovnen yarımadada Rusiye memurları içün alışqan tamır halqınıñ meselelerini çezmege qarşılıq kösterilüvi aqqında laf ete.

– Refat ağa, keçken tarihımıznıñ tecribesi bizge ne ögrete ve ondan ders ala bilemizmi?

– İnsanlarnıñ keçmişten dersler alması kerekligi açıq-aydın körüne. Eñ azından bugüni añlamaq ve kelecegini tahmin etmek içün. Demek ki, insanlar keçmişni, şu cümleden, imkânlı ve istenilgen, amma çeşit şartlar sebebinden olmağan areketler prizmasında tüşünmekten vazgeçemezler. Bir qaç kere aytqan edim ki, Sovetler Birliginiñ çıqışında Qırımğa Kremlniñ tevsiyelerine köre muhtariyet statusı berilmesi Kıyivniñ büyük hatası oldı. Qayd etem ki, bu muhtariyetniñ yaratılması degil, bu - "Kremlniñ lekalleri"dir. Böyle bir aydınlatma kerek, çünki ukrayin siyasetçileriniñ bir qısmı, Qırımnıñ muhtariyet meselesi ögüni ögrenmege tırışmayıp, acele bir şekilde Qırımnıñ muhtariyet statusı Rusiyege 2014 senesi yarımadanı bir qaç kün içinde zapt etmege imkân berdi, dep hulâsa çıqaralar. Olar yañlışalar. Qırımnıñ zapt etilmesine muhtariyet statusınıñ özü yardım etmedi, hususan onıñ Rusiye hususiyeti, em de Rusiyeniñ tesiri ve qarışuvı. Belli ki, muhtariyet başqa olsa edi – Rusiye istilâsına ve zapt etüvine qarşılıq kösterüv de başqa bir şey olur edi...

– Muhtarlıqnıñ hususiyetini aydınlatmaq isteyim: qırımlılar referendumda QSSCB içün rey berdi, amma olarnı aldattılar ve Rusiye muhtarlığını meydanğa ketirdiler...

– Kerçekten de, yanvar referendumından soñ 1991 senesi fevral 12-de Ukrayina ŞSC Yuqarı Radasınıñ qararı ile ğayrıdan tiklengen Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti, qırımtatar muhtariyetiniñ tarihiy hususiyetine baqmadan, Qırımnıñ rus sakinleriniñ muhtariyetine çevirildi. Bundan da ğayrı, ruslar yarımada ealisiniñ çoqluğını teşkil ete, vilâyet şurasında, soñra Yuqarı Radada çoqluqnı teşkil ete ediler. Çoqluqnıñ menfaatları içün muhtariyetler teşkil etilmey, çoqluq bütün meselelerini parlamentte sade bir rey berüv vastasınen çezmege imkânı bar, onıñ içün muhtarlıqnıñ mahsus statusı kerekmey. Azlıqlar içün muhtariyetler meydanğa ketirile. Bunen beraber, Kıyivniñ qırımtatar halqınıñ aqlarını ğayrıdan tiklemekten vazgeçüvi, onıñ kütleviy şekilde vatanına qaytması 1980-nci senelerniñ soñundan başlap mümkün oldı, yarımadada Moskvanıñ mevamını tek quvetleştirdi. Sabıq ŞSCB-niñ Qara deñiz flotunıñ bölüvi ve Rusiye Federatsiyasınıñ Qara deñiz flotunıñ Ukrayina territoriyasında yerleşüvi ile bağlı muzakerelerde Rusiye siyasiy yolbaşçılığınıñ özüni ne qadar şımarıq alıp barğanını hatırlamaq yeterlidir. Eminim ki, eger de Moskvanıñ ukrayin siyasetçilerine tesiri olmasa edi, tamır halqnıñ meseleleri daa tez ve tolusınen çezilir edi. 2014 senesinden soñ ve hususan 2022 senesinden soñra Ukrayinada nasıl qarar alınacaq olsa, aynı şekilde...

– Amma o vaqıtları Ukrayinanıñ siyaseti alâ daa Rusiyenen teñ edi...

– Ukrayinanıñ tarihında o vaqıt Kıyivde Kremlniñ istek ve tevsiyelerine çoq qulaq asılğan edi ve çoqusı şeylerni, qabaca aytqanda, rusça yapılğan edi. Şunıñ içün bizler, Kıyivniñ 90-ncı seneleri qırımtaralarğa nisbeten pek de sadıq olmağan siyaseti esasen ukrayin siyaseti degil, Kremlniñ talaplarını yerine ketirgenini añlaymız. Şunıñ içün 90-ncı seneleri qırımtatarlarnıñ aqlarını ğayrıdan tiklev ve Ukrayina terkibinde milliy-territorial muhtariyet şeklinde devletçiligimizniñ ğayrıdan tiklenüvi aqqında sual bergenimizde, bizim yerimiz endi tutılğan edi, aqqımız ise yerine ketirilmey edi. Rusiye muhtariyetiniñ meydanğa ketirilmesi ile Rusiye Qırımnıñ milliy-medeniy ve medeniy inkişafını pek toqtatqan edi ve, demir kibi, o vaqıt bu obraz Leonid Graçnıñ (Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Şurasınıñ reisi 1998-2002 seneleri) teklifinen devam etken edi! Qırımnı Rusiyege bağlağan edi. Kreml, bu "fokusnen" milliy areketniñ meydanğa ketirilmesinden ve hususan 1987 senesi Moskva narazılıqlarından soñ küreşken halqımıznıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev meselesiniñ al etilmesinde birinci mania oldı...

– Moskva Qırımda öz tesiriniñ inkişafına nasıl yardım etti?

– Em de 1991 senesinden soñ bütün bu vaqıt devamında Rusiye Ukrayinada ve hususan Qırımda öz tesirini quvetleştirgen ve kenişletken edi. Böyleliknen, 1997 senesiniñ esas añlaşmalarına köre, 2010 senesi Harkiv añlaşmalarınen uzatılğan, Rusiye gemileri ve gemileriniñ sayısı 388 danege qadar arttırıla bile edi. Sarabuzda (Gvardeyskoye) ve Aqyarda (Kaça) kirağa alınğan aerodromlarda 161 uçuv apparatını yerleştirmege izin berildi. Qırımda 25 biñ insandan ibaret olğan ve bütün zemaneviy silâlarnen donatılğan küçlü Rusiye arbiy gruppirovkası saqlanıp qaldı.

Böyleliknen, Moskva adım-adım Ukrayinanı öz menfaatlarına boysundırmaq maqsadına yol qurdı. Ukrayinanıñ öz orbitasına "qaytarıluvı" ve Avropa integratsiyasına "tabu" başlanuvı 2014 senesi fevral ayında Qırım işğali ile başladı. Aynı zamanda, yarımadanıñ zapt etilüvi yarımadada yerleşken Rusiye Qara deñiz flotunıñ arbiy bölükleri tarafından başlandı, olarğa Rusiye territoriyasından destek kelmege başladı. "Troyan atı" çalıştı...

– Ukrayina devleti 2014 senesi fevral-mart aylarında Qırımda yüz bergen adise-vaqialardan saqına bilemi?

– Men bellesem, ola bile edi. Qırımtatar halqına nisbeten adalet tiklenilmesiniñ açıq bir devlet siyaseti olsa edi, qırımtatar halqınıñ aman-aman yarım asır sürgünliginden vatanına kütleviy şekilde qaytması ŞSCB dağılmasınen ve Ukrayina mustaqilliginiñ ilân etilmesinen bir sırada keldi. Şübesiz ki, qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev ketişatı Qırım muhtariyetiniñ başqa manasına yardım eter edi, neticede rus çoqluğınıñ üstünliginden qurtulmaq ve Qırımnıñ bütün sakinlerine, şu cümleden qırımtatarlar ve etnik ukrayinlerge de musaviy aqlar temin etmek mümkün olur edi.

Asılında, Kıyivniñ tamır qırımtatar halqınıñ aqlarını körmemezlikke urması Qırımdaki Ukrayinanıñ istiqrarını ğayıp etmesine sebep olğan bu ders, azat etilgen Qırımnıñ statusı em qırımtatar halqınıñ öz-özüni belgilev aqqı, em de Ukrayina devletiniñ topraq bütünliginiñ bozulmaması ile aynı derecede evelden belgilengen olması içün yahşı ögrenilmeli.

Şunıñ içün Qırımnıñ şimdiki statusı deñiştirilöek kerek, şübesiz ki, ruslarnıñ çoqusı ve Moskvanı memnün etken amorf muhtariyet yerine Ukrayina Anayasasında "Qırım yarımadası çerçivesinde Qırım muhtariyeti Ukrayina Anayasasında belgilengen vekâletlerni yerine ketirgen Ukrayinanıñ ayırılmaz qısmı ola" dep yazılmalı.

– Qırım alâ daa Ukrayinanıñ bir qısmı olsa edi, bugün nasıl olur edi?

– On yıldan berli devam etken işğal, Qırımnıñ istiqrarlı inkişafına yardım ete bilecek bir çoq imkânlardan marum qaldırdı. Rusiye Qırımğa iç bir vaqıt avropalı medeniyet yolunda inkişaf etmege bermeycek, oña Ukrayinada elde etmege imkânı olğan aq ve serbestliklerni bermeycek.

Evelden halqara turizm içün açıq olğan yarımada sovet zamanına qayttı, anda pansionatlar ve şifahaneler kene de bütünley içtimaiy yollamalar boyunca raatlanğanlarğa bağlı. Qırımnıñ naqliyat imkânları, şu cümleden deñiz limanları ve ava limanları, bir gecede özüne çekiciligini coydı, çünki yarımada cebedeki topraqqa çevirildi. Dnipro suvunıñ yoqluğı, köy hocalığı ekinleri ve ayvancılıqnıñ keskin eksilmesine ketirdi.

Lâkin Qırım işğaliniñ eñ facialı aqibetleri onıñ sakinleri içün oldı. Bugün Qırım - yüz biñlernen insannıñ taqdirini yoq etken yer, qorqu ve ümütsizlik üküm sürgen cemiyet. Yüzlernen Qırım sakini sahte qabaatlav ve qanunsız mahkeme ükümleri neticesinde azatlıqtan marum etildi.

Qırım ve işğal etilgen regionlar azat etilip, Ukrayinağa qaytarılacağından şübemiz yoq. Ve bu, 2014 senesine qadar ve ondan soñ işlep çıqarılğan Qırım inkişafı programmalarına küç berecek, ve olar bütün Avropanıñ imkânlarını qullanıp, siyasiy, iqtisadiy ve uquqiy serbestlik şaraitlerinde inkişaf etmek içün yañı imkânlar yaratacaq.

MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.