Qırımtatarlarğa - "nasıl etip?" sualine cevap

Mahsus Qırım.Aqiqat içün

Keçken "Qırımtatarlarnıñ milliy ğayesi" maqalesinde zemaneviy şaraitte qırımtatarlarnıñ milliy ğayesiniñ tezisi teklif etilgen edi.

O böyle edi:

"Qırımtatar halqı öz, Allahnıñ bergeni toprağında. Qırımtatarlarnıñ tili, inançları, degerleri, dünyabaqışı Qırımda üstün olmalı. Qırımda olğanda, milletine baqmadan, qırımtatarlar kibi areket et".

Bu tezisni bir cümlegece qısqartsaq, ifadesi tahminen böyle olacaq: "Qırımda qırımtatarlıq üstün olmalı".

Er sözde urğu ile.

Qırımda. Cümleniñ eñ açıq ve birmanalı añlamıdır. Yarımada tışında üstünlikke iddia etmeymiz. Qırım coğrafiya ceetinden açıq-aydın belgilengen bir alandır. Qırımnıñ tışında azlıqta bulunma şaraitimizni aksioma kibi qabul etip, öz qadrimizni aşalamaymız.

Tamam qırımtatarlıq, özgünlik ve onıñ ifadesi, Qırımda üstün olmalı. Yani, taşıyıcınıñ mütenasip özgünlikke - til, medeniyet, ürf-adetler ve inançlar, turmuş, azatlıq ve adaletke deger berüvge dalğanınıñ seviyesi emiyetlidir, onıñ sadece - em de o qadar çoq degil - aslı emiyetlidir. Körünip tura ki, qırımtatar özgünligi, oña kelişiken mana ve ifadelerniñ üzerinde daa çalışmaq kerek. Şimdilik müitimizde muzakereler ya da asıl yoq, ya da turmuş dava seviyesindeler, ya da, men daa barıp çıqağanım, teren gizli seviyededir.​

Üstün olmalı. Qısqa ve orta müddette doğuvlarnıñ astronomik miqyasta artması aqqında aytmaymız. Asılında, qırımtatar halqı soñki bir qaç onyıllıqta Avropa çoqlaşuv miqdarlarına yaqınlaştı ve şimdilik iç bir şey bu tendentsiyanıñ deñişmesi köstermey.

Qırımtatarlarnıñ Türkiye diasporasınıñ Qırımğa mecburiy şekilde qaytarılması aqqında aytmaymız. Böyle icretniñ kütleviy olmasına iç bir sebep yoq. XX asırnıñ başındaki yeudiylerge bütün beñzetmeler çaresizdir. Türkiyede qırımtatarlarnı milliy sebepler ile kimse taqip etmey, Türkiye imamları er cuma namazında Bağçasaraynıñ "muqaddessligi" ve atalarnıñ yurtu aqqında hatırlatmaylar. Soñunda, dominant türk medeniyeti qırımtatar medeniyetinden o qadar da uzaq degil. Ekseriyet arasında duymayıp bile çayılmaq ve üstünliginiñ imtiyazlarını öz alanında qullanmaq mümkün.

Bedeniy basqı ya da nasıldır zoraki küreş aqqında aytmaymız. Böyle stsenariyler qırımtatarlarnıñ aqları içün devamlı silâsız küreş tarihına ters kele.

Demek, sual: böyle alda aysa nasıl üstünlik yapmalı?

Aletni bilmegen qalmadı, amma ep bir oña keregi qadar qıymet kesilmey - qırımtatar tili.

Em de sadece, tilni öldürmemek çağıruvlarınen qırımtatarlarnıñ arasında qonuşma vastası kibi degil. Bu taktika yıl-yıldan semerelisizligini köstere ve ümütsizlik duyğusınıdoğura.

Yoq, başqace olmaq kerek. Qırımtatar tili - Qırımda qırımtatar özgünligini taşığanlar vatandaşlarınen ve başqa halqlarnıñ vekillerinen laf etken yekâne til.

Ebet, adaşmadıñız, qırımatatar tili qırımtatarlar içün Qırımda üstünlik ve yayıluv vastası olmalı, qalğanlar ise bunı ya da qabul etmeli ve ögrenmeli, ya da özlerini çetelden kelgen adam kibi duyıp, til maniasına rastkelmeli.

Bunıñ nasıl çalışqanını köstereyim.

Ukrain supermarketlerniñ raflarında turğan bayağı mahsulat üstünde "Halal" yazısına diqqat ettiñizmi? Ukrainada musulmanlarnıñ sayısı 2% yaqın, amma yazını bir çoq erzaq mallarına qoydılar. Ne içün? Çünki er yerde qoyulğan müür musulmanlarğa mümkün olğan mallarnı ayırmamağa çare bere. Ayrı istisal içün daa ziyade maaliyeviy ve idare zametleri kerek.

İstisalcı bile ki, musulmanlar "halâl" olmağan aşayt mallarını almaycaq, qalğan alıcılar içün bunıñ iç bir farqı yoq. Böyleliknen, istisalcılar mallarınıñ "halal" standartını temin etmege tırışa. Demek, azlıqnıñ israrlığı etraftaki müitni özüne qolay olğanı kibi deñiştire.

Aynı şey faal yeudiy cemaatı olğan yerlerde "köşer"nen ola.

Tilnen de aynı. Qırımda nisbiy azlıq özüne qarşı qırımtatar tiliniñ qullanılmasını talap etecek. Bundan soñ ise hızmet etkenlerm mal istisal etkenler ertemi-keçmi "qırımtatarlıq" standartına uymaq mecbur olacaq. Ve bu sadece mallardaki yazılar aqqında degil. Devlet akimiyeti organlarındaki memurlar, restorandaki ofitsiantlar, bazardaki satıcılar ve il. aqqında. Umumen, cemaat arasına çıqqan İvan, Taras, Seytnebi, İosif aqqındadır. Böylece "qırımtatarlıq"nıñ talabı peyda olur.

Ne içün...

Ne içün degil? Sebep adiydir: zemaneviy cemiyette din açıq medeniyetli ekspansiya usulı degildir. Başqace desek, din - er kesniñ şahsiy işidir. Üstünlik köstermek icün dinniñ qullanılması çoqusı alda qanunsız sayıla.

Ne içün devletçilik degil? Çünki, keliñiz, niayet, qabul eteyik, devletçilik sebep degil, o neticedir. Ögnece devletçilikni kimse bermez. O mıtlaq tiklenmeli, amma cemaatnıñ büyük bir talabı kibi. Şimdi ise o daa yoq.

Soñ söz yerine

Til - Qırımda saqlanmamıznıñ ve üstün olmamıznıñ qanuniy aletidir. Qırımtatar tilini yarımadada er künlük ayatımızda qullansaq, milliy ğayemizni ömürge keçirip olacaqmız. Budır bizim vastamız, tiklenüvimiz içün silâsız küreşniñ aletimiz.

Birev ayta bilir ki: yahşı, ya Qırımdaki rus ve ukrainler qırımtatar tilini ögrenip, özlerini bu til müitinde raat duysa? Cevabım böyle - olsun. Ğayemiz qırımtatarlarnıñ üstünligi degildir, amma Qırımda qırımtatar özgünliginiñ üstünligidir. Yarımadaki başqa halqlar onı qabul etse, qol tutsa ve inkişaf etse, olsun öyle.

Romada olğanda, romalı kibi areket et.

Qırımda olğanda, qırımtatar kibi areket et.

Bu ğayeni kerçekleştirmek içün şiar yeterli degil. Onıñ menim sualim qırımtatar özgünligini taşınğanlarğa sualdir.

Birinci vaqıtları mısqıl ve añlaşmamazlıqlarnı körip, ana tiliniñ zayıf bilmesine açuvlanıp ve o yerde ögrenüvni devam etip, Qırımda er yerde ve er kesnen qırımtatarca laf etmek - biz buña azırmızmı?

Bu sualniñ cevabı, ayırılmaz bir halq olaraq kelecegimizniñ perspektivasına ne qadar inanğanımızğa bağlıdır.

Elbette ki, til vastası ile üstünlik kontseptsiyam inandırıcı körünse. Öyle tüşünmeseñiz, itiraz etiñiz.

Amma itiraz etip olamasañız, yuqarıdaki sualge cevaplanıñız. Siz - azırsızmı?

Arsen Jumadilov, siyasetşınas, "Kyiv-Mohıla akademiyası" milliy universitetiniñ ocası, qırımlı

«Bloglar» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmay bile.