«Bütün insanlar itibar ve aqlarında serbest ve musaviy doğa. Episine aqıl ve vicdan berile ve biri-birine qardaş kibi baqmalılar», – dep aytıla 1948 senesi dekabrniñ 10-nda BM aza devletleri qabul etken Dünya insan aqları beyannamesiniñ birinci maddesinde. Teşkilât azaları bu qıymetlerni qorçalamalı, amma Qırımda bu yoq. 2014 senesi Rusiye Qırımnı işğal etip qanunsız bir şekilde ilhaq etken soñ yerli sakinler ayırım ve repressiyalarğa oğrap başladı. Yarımada işğaliniñ onuncı yılında Qırım.Aqiqat «Qanunsızlıqnıñ on yılı» maqalelerini derc etip başlay. Ep biri keçken on yılda Qırımda bozulğan temel insan aqlarından birine bağışlanacaq.

Adliye sisteması insan aqları saasında büyük rol oynay, çünki mahkemeler ayrı vatandaş ve diger insanlarnıñ menfaatları arasında balnsnı temin ete. Umumiy insan aqları şartnamesine köre, er bir insan «davası açıq ve mustaqil ve tarafsız makhemeniñ bütün adalet talaplarına riayet etilip baqılacağını» köz ögüne tuta. Qırımlı qadılar ne qadar mustaqil ve tarafsız, mahkeme esnasları ne qadar açıq ve zapt etilgen yarımadada on yıl devamında mahkemelerdeki adalet ne vaziyette bu maqalede oquñız.

Qadılarnıñ mustaqilligi

Qırımdaki mahkeme taqipleriniñ hususiyetlerini incelerge «Qırım esnası» aq qorçalayıcıları talil işlerinde qayd etkenine köre, qadılarnıñ mustaqilligine tesir etken bir qaç obyektiv faktor bar. İşğalden soñ «üstüni deñiştirgen» sabıq Ukrayına qadılarına Rusiye qanunlarınıñ hususiyetleri tesir ete bile. Episiniñ Ukrayına vatandaşlığı bar (resmiy şekilde vazgeçken olsalar da). Vatandaşlıqlarını «hatırlap», qadı statusından marum eterler qorqusı böyle insanlarnıñ mustaqil areket etkenini şübhege oğrata. Diger faktorlar arasında Rusiyeniñ «uzaq» regionlarından ketirilgen qadılarnıñ karyera menfaatlarını aytmaq mümkün. Edil boyu, Ural ya da Sibirge qaytmamaq içün Qırımda iş yerlerini saqlamağa isteyler.

Bundan ğayrı, siyasiy sebepli davalarnı baqqan qadılarnıñ dava Rusiyeniñ FSB menfaatlarınen bağlı olğanda qabaatlavğa «uyğanı» körüne. Meselâ, vatandaş jurnalisti İrına Danılovıçnıñ davasında qadı Natalya Kulinskaya polis hadimi olğanını gizlegen şaatnı tekrar çağırmağa razı olmadı. O, jurnalistniñ hırsızlanmasına alâqası olğan eki FSB hadiminiñ sorğusına yol bermemek içün iş yolculığını «fevqulâde vaziyet» dep adlandırdı.

Nariman Celâl ve ağa-qardaş Ahtemovlarnıñ davasında qadı Aleksey Kozırev aytqanlarını qarıştırğan FSB hadimlerine bir qaç kere yardım etti. Yaltalı qadı Sergey Smirnov qırımtatar faali Yunus Maşaripovğa qarşı davada eki FSB hadiminiñ sorğusını bitirip, teneffüs ilân etti ve eki «çekistni» de odasına davet etti.

Qadılarnıñ tarafsızlığı

Bu saada da aq qorçalayıcılarnıñ şikâyetleri bar. Hususan sabıq ukrayınalı qadılar siyasiy sebepli davalarnı baqsa, Ukrayına uquq qoruyıcılarınıñ olarnı qıdıruvğa ilân etkeni, devlet hainliginde qabaatlağanı ve ğıyabiy qabaatlav qararlarınıñ çıqarğanı olarğa tesir ete bile. Rusiye regionlarından kelgen qadılarğa ise propaganda ve işğal etilgen topraqta Rusiye menfaatlarını temsil etken rolleri tesir ete bile.

Siyasiy sebepli davalar baqılğanda aq qorçalayıcılar qırımlı qadılarnıñ açıq taraflığını qayd ete. Misal olaraq, qadı Viktor Mojelânskiy şunı bildirdi: «Balalarımıznıñ sırtına bir atuv», – dep ayttı qadınğa qarşı «Cenk olmasın» yazuvlı şiarı sebebinden qarar çıqarmazdan evel arbiy itsilâğa qoltutqanını kösterip.

Qırım.Aqiqat jurnalisti Vladislav Yesipenkoğa qarşı davada advokatnıñ iddiasına qadı Dlâver Berberov qıçırıp başladı: «Bilmesek, er kesniñ başı ağıracaq! Er şeyni bilemiz!». Nariman Celâl ve ağa-qardaş Ahtemovlarğa qarşı davada ise mabüsler şaatlar sorğuğa çekilgende istiza etken qadı Kozırevge areketlerine ihtar etmege mecbur ediler. İleride, munaqaşa vaqtında bu qadı esnep turdı ve mabüslerniñ aytqanları oña meraqlı olmağanını çeşit yollarnen kösterdi.

Qadınıñ aşkârlığı

Diñleyicilerniñ mahkemege kirişinen bağlı problemler 2015 senesi, Aqyardaki birinci «Hizb ut-Tahrir» davası boyunca sıñırlav maddesi sıñırlanğanda başlanğan edi. Soñra terroristik maddege istinaden oturışuvlar qapalı rejimde ilân etilip başlandı. Lâkin umumen Qırımdaki diger mahkeme esnasları bayağı açıq seviyede qalğan edi. Vaziyet 2019 senesi, bir çoq siyasiy sebepli davalarda devlet qabaatlayıcısınıñ tarafı «telükesizlikni temin etmek maqsadınen» esnasnı qapalı rejimde ilân etmek aqqında muracaat etkende, mahkeme saytlarında mabüslerniñ soyadları «Gizli malümat» şekline deñiştirilgende, bayağı deñişip başladı.

Amma daa çoq koronavirus vaqtında mahkemelerniñ ekseriyetinde profilaktika tedbirleri manaçığınen diñleyicilerniñ kirsetilüvi yasaqlanğan edi. Vaziyet normalge qaytqan soñ er yerde sıñırlavlar lâğu etilgende mında olar sebepsiz bir şekilde uzun vaqıt devamında aktual qalğan edi. Bıltır mayıs ayında Qırımda pandemiyanen bağlı «yüksek seviyeli azırlıq» rejimi bütünley lâğu etildi. Amma bazı mahkemelerde, meselâ, Qırımnıñ Qarasuvbazar rayonında, Covid-19 tarqatıluv qorqusınen bağlı açıqlıq sıñırlana.

Ukrayınağa qarşı büyük istilâ başlağan soñ bir çoq Qırım mahkemesinde yañı sıñırlavlar ilân etile. Terrorizm ile küreş telükesizligini temin etüv manaçığınen mahkeme reisleri diñleyiciler mahkeme binalarına kirsetilmegen emirler berip başladı. «Qırım esnasının» ekspertleri Qırım.Aqiqatqa tarif etkenine köre, esnas aşkârlığı bütünley sıñırlanğan 13 mahkeme aqqında belli. Terror ücümleri ya da qanunsız areketler kibi sıñırlav sebepleri Qırımda körünmey.

Adliyeniñ adaleti

Bu añlamnıñ körüngen mücerretligine baqmadan, Avropa insan aqları şartnamesinde adalet açıq mahkeme esnasında mabüsniñ qabaatsızlıq prezumptsiyasına riayet etken ve taraflarnı delil kösterilüvinde sıñırlamağan mustaqil ve tarafsız mahkemenen belgilene.

Siyasiy taqiplernen çalışqan advokatlar qayd etkenine köre, Qırım mahkemelerinde siyasiy sebepli davalar baqılğanda aman-aman episinde devlet qabaatlayıcısınıñ üstünligi açıq. İmaye ise mahkemede mabüsniñ qabaatsız olğanını isbatlap olamay. Meselâ, Lenur İslâmovğa qarşı cinaiy dava ğıyabiy şekilde baqılğanda, mahkeme üç müim şaatnı sorğuğa çekmedi ve videolarnı tedqiq etmedi. Mustafa Cemilevniñ esnasında beş müim şaatnı sorğuğa çekmedi ve kerekli ekspertizalar keçirmedi. Refat Çubarovğa qarşı davada ise mustaqil advokatnı esnastan çıqardı.

Qırımlı qadılarnıñ mabüslerni hırsızlav ve olarğa qarşı işkence arizalarını teşkergende yapqanlarına ayrı diqqat etilmeli. Ukrayına arbiy-deñiz quvetleri «Slavutıç» gemisiniñ sabıq komandanı Aleksey Kiselevniñ davasında mahkeme Geniçeskteki işkenceler aqqında teşkerüv malümatını talap etti, soñra ise cevap beklemeyip, işkence arizasını mabüsniñ mesüliyetke çekilmemek niyeti olaraq kördi.

İstinaf mahkemesi qararında bu bozuvğa qulaq asmadı. Vatandaş jurnalisti İrına Danılovıçqa qarşı davada mahkeme hırsızlav videosını baqtı, soñra ise bunıñ teşkerüvini müüri ve künü olmağan vesiqanen qoştı. Qadı hırsızlavğa alâqası olğanlar da olğan 15 şaatnıñ sorğusını keçirmege razı olmadı.

Bular işğalniñ on yılı devamında mahkeme sisteması özüni bütünley Rusiye uquq qoruyıcılarınıñ menfaatlarına boysunğan olaraq köstergenini isbatlay. Bu sistemanıñ vazifeleri repressiyalarnıñ mehanik qanuniyleştirilüvinden ibaret. Qırımda mahkemelerniñ faaliyeti aman-aman bütünley gizli oldı, mahkeme esnasları ise adaletli mahkemeniñ temel esaslarından marum etildi.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d2a3ebzji45ji0.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.