AQMESCİT – «Bütün insanlar itibar ve aqlarında serbest ve musaviy doğa. Episine aqıl ve vicdan berile ve biri-birine qardaş kibi baqmalılar», – dep aytıla 1948 senesi dekabrniñ 10-nda BM aza devletleri qabul etken Dünya insan aqları beyannamesiniñ birinci maddesinde. Teşkilât azaları bu qıymetlerni qorçalamalı, amma Qırımda bu yoq. 2014 senesi Rusiye Qırımnı işğal etip qanunsız bir şekilde ilhaq etken soñ yerli sakinler ayırım ve repressiyalarğa oğrap başladı. Yarımada işğaliniñ onuncı yılında Qırım.Aqiqat «Qanunsızlıqnıñ on yılı» maqalelerini derc etip başlay. Ep biri keçken on yılda Qırımda bozulğan temel insan aqlarından birine bağışlanacaq.
Bütün insanlar er angi ayırımdan teñ bir şekilde qorçalanmalı, dep bildire İnsan aqları beyannamesiniñ 7-nci maddesi. Lâkin Qırımda işğal başlağanından on yıl devamında etnik, diniy ve diger gruppalar sıñırlana. Kimler ayırımğa oğray ve yarımadada populâr olğan aq bozuluvı angileri, bu maqalede oquñız.
Qırımtatarlarnıñ ayırımğa oğraması
Tamır halqqa qarşı ayırım eñ çoq tasil saasında qayd etile. Qırımtatar tilini ögrengenlerniñ sayısı işğalden soñ artsa da, qırımtatar tilinde tasil alğan sınıflarnıñ sayısı meraqlandıra. Rusiye ordusı yarımadağa istilâ etmezden evel Qırımda 384 sınıf bar edi. Soñra böyle sınıflarnıñ sayısı eksildi – 348, 2020 oquv yılına qadar ise olarnıñ sayısı 237-ge eksildi. Yani ana tilini ögrenmege istegenlerniñ sayısına köre imkânlar aman-aman eki qat eksildi.
Cemaat erbabı Emine Avamilevanıñ aytqanına köre, soñki yılları qırımtatar tilini fen olaraq ögrengen talebelerniñ sayısı eksile, ve bu saada dersten tış ögrenüv arta. Qırımtatar tilinde ögrenüvge tek ana-babanıñ arizası esasında izin berile, mektep memuriyetleri ise bu arizalarnı bermege keder ete. Meselâ, 2018 senesi Qarasuvbazar rayonınıñ Yañı Burulça köyündeki mektepte 11 ana-baba ve mektep müdiri Yelena Menjeleyeva arasında qavğa oldı. Müdire mektepte ana tilinde tasil alacaq sınıf açılmasına mania köstermege tırışqan edi. Ana-babalarnıñ arizalarını qabul etmeyip, mektepte boş sınıf, oca, kitaplıqlar yoq dep ayttı. Laf etkende maneviy basqı yapıp, qırımtatar tili zenaatta kerekmey, devlet tili ise rus tili ola ve imtianlar rus tilinde berilecek, dep ayttı.
2020 senesi fevral ayında Aqmescitniñ №37 mektebinde böyle ögrenüvni sert bir şekilde red etkenler: «Kimsiñiz? Siz, tatarlar, mında iç kimseñiz! O qadar. Qırımtatar sınıfı olmaycaq».
Qırımtatar tiliniñ yerli akimiyet organlarınıñ faaliyetinde de rus tilinen teñ aqları yoq – Rusiye kontrolindeki Qırım ükümeti, parlamenti ve regional memuriyetlerniñ qırımtatar tilinde saytları yoq ve alğan qararları tercime etilmey.
«İş tek rus tilinde kete, sahte mahkemelerde ana tilini qullanmaq yasaq, hadimler ana tilinde laf etkenleri içün işten boşatılğan adiseler bar», – dep qayd ete Ukrayına Prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki Daimiy temsilciligi.
Qırımtatarlarnıñ medeniy mirasını saqlav meselelerinde ayırım o qadar körünmey, çünki resmiy şekilde işğalci akimiyet qırımtatar tarihiy inşaatlarını, Han sarayı ya da Özbekhan Cami kibi yerlerniñ ğayrıdan tiklenmesinen bağlı leyhalarnı maliye ete. Ekspert ve faaller dünya toplulığınıñ diqqatını böyle leyhalar qırımtatarlar içün müim olğan medeniy miras obyektlerini saqlamayıp yoq etkenine celp etken edi. Böyle «restavratsiya» işleri vaqtında qırımtatar mimarcılığınıñ abide aynılığı bozula.
Etnik ayırım ve vatandaş serbestliginiñ sıñırlanmasınen beraber qırımtatarlarnıñ milliy organlarına qarşı repressiyalar yapıla – 2016 senesi aprelniñ 26-nda Ruse mahkemesi Milliy Meclis faaliyetini yasaqladı. BM Halqara mahkemesi 2017 senesi aprelniñ 19-ndan başlap Rusiye akimiyetinden Meclis faaliyetiniñ yasağını lâğu etmesini talap etti, lâkin bu qarar körmemezlikke uruldı. 2024 senesi yanvarniñ 31-nde ise BM mahkemesi milliy idare organınıñ yasaqlanması ırqiy ayırım degil, dep qarar çıqardı.
Qayd etmek kerek ki, on yıl devamında Qırımda akimiyet organlarında tamır halqnıñ menfaatlarını temsil etecek başqa bir cemaat institutı qurulmadı.
Ukrayınlerniñ ayırımğa oğraması
Tasil saasında ukrayınlerniñ til ayırımı o qadar belli ki, BM Halqara mahkemesi de onı tanıdı. Mahkeme Rusiye Qırımda etnik ukrayınlerniñ aqlarını qorçalap olamadı, dep qarar çıqardı, ukrayın tilinde tasil alğan talebelerniñ sayısı birden eksildi. Rusiye qurğan «Qırımnıñ ukrayın cemaatı» yolbaşçısı Anastasiya Gridçina ukrayınce laf etmege bilmeyip, qabaatlarnı sebepsiz dep adlandırdı.
Faqat Rusiye kontrolindeki Qırım tasil nazirligi köstergen resmiy raqamlar 2016 senesi Qırımda ukrayın tilinde 371 balağa tasil bergen tek 28 sınıf qalğanını qayd ete. Bu 2016 senesi Qırımda talebelerniñ 0,2%-ı ola. İşğalden evelki malümatqa baqılsa, ukrayın tilinde oquğan talebelerniñ sayısı eki yılda 36 qat eksildi.
Lâkin basqı tek tasil saasında olmadı. Rusiye Qırımda ukrayın kimligini yoq ete, Ukrayınağa qarşı propaganda yapa ve yarımadadan Ukrayına vatandaşlarını quva – dep qayd ete tarihiy ilimler namzeti ve Qırım ukrayınleri şurasınıñ azası Andriy İvanets «2020 senesine qadar Rusiye işğali şaraitlerinde Qırımnıñ etnik ukrayınleri cemaatı» ekspert-talil maruzasında.
Maruzada aytılğanına köre, Rusiye ukrayınlerniñ siyasiy ve cemaat teşkilâtlarını yoq etti, ukrayın ve ukrayın tilli tasilni bütünley yoq etti, ukrayın cemaatınıñ lider ve faallerini taqip ete, etnik ukrayınlerge kütleviy informatsion-maneviy basqı yapa ve ekseriyetini teşkil etken dinlerni taqip ete.
Ukrayınağa qarşı büyük istilâ başlağanınen yarımadada ukrayın ealisi içün vaziyet duşmanca oldı. Ukrayınadaki soylar şübhe içün sebep oldı, ukrayın yırlarınıñ icra etilüvi ya da diñlenmesi ciddiy bir uquq bozuvları ola, bunı toqtatmağa Rusiye FSBsi ya da OMON gruppaları kele, vışivanka kiymek ise 2015 senesi bile uquq qoruyıcılarnı raat qaldırmay edi.
Beş faal ukrayın milliy urbasını kiygeni içün polis tarafından tutulğan edi. Vışivanka kiygenlerge qarşı ayırım yoq olmadı. 2023 senesi martnıñ 18-nde Aqmescit Kiyev rayon mahkemesiniñ qadısı Yanina Ohota yerli sakinni «qadın «vışivanka» milliy urbasında olğan ve devlet bayrağınıñ renklerinde tırnaqlarını köstergen video» sebebinden qabaatlı dep tanıdı.
Musulmanlarnıñ ayırımğa oğraması
Diniy taqiplerden ğayrı Qırımda çeşit din adamları apishanelerde musulmanlarnıñ diniy ihtiyaclarına olğan ayırımnı qayd ete. 2023 senesi eñ az beş adise qayd etildi. Misal olaraq, mayısnıñ 24-nde belli olğanına köre, Aqmescitniñ SİZO-2-nde siyasiy mabüs Halil Mambetovnıñ Quranı ve közlügi alındı. Noyabrniñ 19-nda SİZO-2 memuriyetiniñ mabüs Abdulmecit Seytumerovğa üç aydan berli Quran bermey, dep haber etildi. SİZOğa kelgende Amethan Umerovnıñ da Quranı alındı. İrade aq qorçalayıcı teşebbüsiniñ malümaına köre, SİZO-2-de tutulğan bütün musulmanlar içün yapılğan suniy bir vaziyet. Resmiy şekilde bir qaç Quran nushası müessise kütüphanesinde bar, amma onı almağan istegenlerge şimdi nushalar başqasına berildi, dep aytıla.
Namaz qılmaq yasağı ayrı diqqat talap ete. «Namaz qılmağa yasaqlağan ediler. Namaz vaqtında er kes yata edi – maña qarşı «nizamnı bozam» dep ariza yazıldı», – dep bildirdi siyasiy mabüs Enver Kroş mahkemede Aqmescitteki SİZO-2-de işkence aqqında tarif etkende. Bu malümatnı diger mabüslerniñ soy-sopları da tasdıqlay. Hususan siyasiy mabüs Ekrem Kroşnıñ ömür arqadaşı Amide 2023 senesi mayıs ayında aytqanına köre, aqayına namaz qılmağa bermeyler, çünki ayaqta olmaq yasaq eken. 2023 senesi iyul ayında belli olğanına köre, yürek yetmezligi olğan vatandaş jurnalisti Amet Suleymanov da kün nizamını bozğanı içün kartserge alınacaq dep, namaz qılmağa yasaqlaylar.
LGBT ayırımğa oğray
2014 senesinden başlap Qırımda Avropağa qarşı gomofob lafları tarqatıla, dep ayta «Qırım ve Donbasta LGBT aqlarınıñ bozuluvı: Ukrayına kontrol etmegen topraqlarda gomofobiya meselesi» esabatınıñ müellifleri. Ve yarımadada LGBT temsilcileri qabul etilmey, olarğa qarşı ücümler sıq-sıq ola, dep qayd etile. Bundan ğayrı, saçı, urba, bezekleri farqlı olğan insanlar ücümlerge oğray.
Rusiye kontrolindeki yerli akimiyet de buña yardım etti. 2015 senesi avgustnıñ 20-nde Qırımnıñ Rusiye yolbaşçısı Sergey Aksenov Qırımda gey-paradlarğa izin bermeycek, çünki böyle insanlar isteklerini köstermemeli, dep ayttı. «Qırım opolçenleri bu vaziyetke bam-başqa taraftan baqa», – dep qayd etti Aksenov. Ve bundan soñ «Qırım samooboronası» farqlı seks baqışları olğan vekillerini avlap başladı, dep ayta bu gruppanıñ vekilleri.
«Bıltır oktâbr ayında bir tanışımnı köteklegenler. «Geyropağa» ketmese, öldürecekler dep aytqanlar. İçtimaiy ağlarda bir oğlannen tanış oldı. Körüşmege añlaşqanlar, anda ise onı «rus dünyasınıñ beş tarafdarı» bekley edi. Geyler olar içün qırmızı çul kibi», – dep tarif etti jurnalistlerge Artem.
Bundan soñ bütün LGBT teşkilâtları yarımadada faaliyetini toqtattı, – dep bildirdi «Naş mir» LGBT-merkeziniñ» vekili Andrey Kravçuk. Aqyardaki gey-bar saipleri bergi dairesi ve diger organlarnıñ teşkerüvleri sebebinden onı qapatıp, Kyivge köçmege mecbur oldı, dep ayttı.
Çeşit millet, din, cınsiy oriyentatsiya ve gender kimligi olğan insanlarğa bu «teñ» ve «tolerant» munasebet hususiyetleri Qırımda işğalniñ on yılı devamında normağa çevirildi. Rusiye akimiyeti on yıl içinde yarımadada «biri-birine qardaş kibi yanaşmaq» maddesine riayet etmek niyetlerini kösteremedi.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d2a3ebzji45ji0.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
