2014 senesiniñ fevral ayı. Ukraynada adise-vaqialar pek dinamik ve facialı bir şekilde keçe. «Sema yüzü» qurşunğa tizile, Yanukoviç qaça, Turçınov memleket prezidentiniñ vazifelerini eda etip başlay. Qırımda «samooborona» taqımları şekillendirile, «dostluq trenini» qarşılamağa azırlanalar ve yarımadanıñ Ukrayinadan ayırılacağına dair ilk beyanatlar yapıla. Ay Ukrayina topraq bütünligine qoltutmaq içün çoq biñli mitingnen ve «yeşil adamçıqlarnıñ» Qırım Nazirler şurası ve Yuqarı Radasını zapt etüvnen yekünlene.
Ümüt, küreş ve o vaqıt ne olğanını añlav aqqında alıp barıcı Roman Spiridonov Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında o fevral adiseleriniñ iştirakçilerinen laf etti.
Qırımda em «Men Avropa Birligini sayladım», em «Stop maydan» aktsiyaları keçirile. Qırım akimiyeti Ukrayina paytahtında olıp keçkenlerge faal sürette cevap bere.
Baş nazir Anatoliy Mogilev açıq-açıq tarafsız qalıp, regiondaki tertip-nizamğa qoltutqanını aytsa, qırımlı parlament azaları uzlaşuvlar tilinde laf etip başlay. Yanvarniñ soñunda ve fevralniñ başında Qırım Yuqarı Şurası merkeziy akimiyetike bir qaç muracaat qabul etken edi – «akimiyetni zorbalıqnen çıqaruvnı toqtatmaq ve Qırım muhtariyetini qorumaq» talabınen.
Fevralniñ 19-nda Qırım parlamentiniñ toplaşuvı Kyivde elâk olğan üç «berkutlını» añma daqqasından başlana. O vaqıt deputat ve «Russkoye Yedinstvo» firqasınıñ yolbaşçısı olğan Sergey Aksenov Ukrayina akimiyetine bir kün bere – alıntı – «memlekette nizam qurmaq…, tedbir alınmasa, devlet bütünligi telüke altında olacaq». Böylece parlament minberinden yarımada ayırılacağına dair ilk telüke seslendirildi.
Fevralniñ 23-nde Qırımda eki miting keçti. Bir danesi Aqmescitte. Meclis tarafından teşkil etildi ve Noman Çelebicihannıñ hatırasına bağışlanğan edi. Birinci Qurultayınıñ teşkilâtçısı ve qırımtatar milliy gimniniñ müellifi 1918 senesi fevralniñ 23-nde bölşevikler tarafından öldürilgen edi. Mitingde onıñ teşkilâtçıları Qırım akimiyetine şeerniñ baş meydanından Leninniñ abidesini alması içün 10 kün berdi.
Ekinci miting Aqyarda keçti, onı Rusiye tarafdarı olğan faaller teşkil etken edi. Anda Aleksey Çalıy şeerniñ «halq valisi» olaraq ilân etildi. Miting iştirakçileri Ukrayina Yuqarı Radasınıñ akimiyet deñişüv qararını tanımağanını ve milis şeer akimiyetine riayet etecek, dep ilân etkenler. Ertesi künü, fevralniñ 24-nde, şeer yolbaşçısı Vladimir Yatsuba istifağa ariza berip, akimiyetni Çalıyge teslim etti.
Aynı vaqıtta Qırımnıñ Yuqarı radasınıñ binası ögünde «Russkoye yedinstvo» firqası «samooborona» otrâdlarını şekillendire. Teşkilâtlar bildirgenine köre, eki biñ insandan ibaret eki batalyon şekillendirildi.
Fevralniñ 25-nde Aqmescitte Qırım Yuqarı Şurası ögünde miting başlana. İştirakçileri deputatlardan «muhtariyetni qorumalarını» talap ete. Bazıları ertesi kününe qadar nevbetçilik yapmağa qala.
Fevralniñ 26-nda anda Qırım tarihında eñ büyük miting başlana, soñra da Qırım işğaline tirenüv künü dep adlandırıla. O vaqıt Ukrayinağa qoltutqan insanlar Qırım Yuqarı şurasında separatist qararlarını qabul etmege bermedi. Qazanğan ğalebe isinen de dağılğanlar.
Ertesi künü, fevralniñ 27-nde, Qırım parlamenti ve Qırım Nazirler şurasınıñ binaları işaretsiz silâlı insanlar tarafından zapt etildi. Yeşil adamçıqlar adını alğanlar Rusiye mahsus bölükleriniñ hadimleri edi.
Fevralniñ 25-nde Qırımtatar Milliy Meclisi ertesi kününe belgilengen aktsiyağa azırlana edi. Aksenovnıñ Ukrayina tarafdarı faalleri aktsiyanı keçirecek vaqıtta ve yerde öz tarafdarlarını toplağanına dair malümat bar edi, dep tarif ete Meclis azası Riza Şevkiyev. O, çatışma ve provokatsiyalar olmasın dep, Aqmescitteki Lenin meydanında Ukrayinağa qoltutuv mitingini keçirmege teklif etken eken.
«O vaqıt doğrusını ayttım, ceset atıp, bizge yükleycekler. Öyle de oldı, eki insan, eki ya da üç ölü bar degenler, amma men bu qalabalıqlarda ölgenlerinden kene de şübhelenem. Belki de, özleri öldürgenler, vaziyetni kerginleştirmek içün, mında qırımtatarlar ukrayinlernen beraber bu eki insannı öldürdi dep, bizni de qabaatlağanlar. Yapqan propagandalarında da bunı aytqanlar», – dep tarif etti Riza Şevkiyev.
Bir qaç kün ögüne Meclis Lenin meydanında Noman Çelebicihannıñ elâk oluv yılına bağışlanğan miting keçirdi. Teşkilâtçılar akimiyetten Lenin abidesini yıqmasını talap etti. Vaziyetni kerginleştirmemek içün özleri yıqmağa istemediler. O künleri bile vaziyetniñ telükeli olğanı is etile edi. Böyle mitingler er kün keçe edi, dep ayta Riza Şevkiyev, amma o künü, 2014 senesi fevralniñ 23-nde, pek çoq adam keldi.
«İnsanlarnıñ közlerinde telâş bar edi. Bir çoq insan silâlı areketler kördi, Aqyar tarafından, adiy olmağan areketler bar edi. Arbiylerniñ yerleşüv yerleri aqqında malümat bar edi, kene de kim olğanlarını kimse bilmey edi. Biz Ukrayina silâlı quvetleri olğanına işana edik. Ve bu qasevet bu mitingni qapladı», – dep qayd etti Riza Şevkiyev.
11 yıl keçken soñ Riza Şevkiyev emin ki, o vaqıt birlik ve küç kösterüv vaqtı edi. Amma Ukrayina tarafdarı Kyivden bir yardım alamadı, bundan soñ ise memleketniñ bütünligini qorumağa imkân olmadı, dep emin o.
«Kyiv bunı körmedi, ve soñra, baqsaq, bizge silâ berilmedi, bu silâ işğalcilerge qaldı, añlağanıma köre. İnsanlarğa silâ berilgen soñ Kyiv qurtarıldı. 2022 senesi halq qoluna silâ alıp, işğalcilerge ve Qırımnıñ zaptına sert bir tirenüv kösterdi. Bu Qırımda olsa edi, biz de silâlı tirenüv kösterer edik», – dedi Riza Şevkiyev.
2014 senesi fevral ayında «Euromaydan-Krım» areketiniñ koordinatorı Serğiy Kovalskıy içün eki müim adise oldı. Birinicisi – fevralniñ 27-si, Rusiye arbiyleri memuriy binalarnı zapt etkende, ekincisi – olıp keçkenlerni añlağanda. Bundan evel kimse Rusiye Qırımnı işğal eter dep tahmin etmegen, dep ayta Serğiy Kovalskıy.
«Biz Euromaydan ğalip çıqtı dep quvandıq, Yanukoviç qaçtı ve akimiyet deñişe edi. Rusiyeden belli bir telüke kördik, amma kimse bizni neler beklegenini añlamay edi», – dep ayta Serğiy Kovalskıy.
Faalniñ bildirgenine köre, fevralniñ 26-nda Sergey Aksenovğa «Cumhuriyet yolbaşçısı» vazifesi daa körünmegen edi. O, «Russkoye yedinstvo» lideriniñ Rusiyege qoltutuv lafları dağılğan «Partiya regionov» firqasınıñ reylerini almaq ıntıluvınen bağlı edi, dep añlata.
«Tek Ukrayinağa qoltutqanlar böyle tüşünmedi, muhalifler, bugünki duşmanlarımız, Aksenovnıñ «Russkoye yedinstvo» firqası da böyle bir şey beklemedi, adise-vaqialar böyle olacağını bilmey edi», – dep eminliknen ayta Kovalskıy.
Aynı vaqıtta separatist beyanatları Qırım akimiyetiniñ vekillerinden artıq eşitile edi. 2014 senesi fevralniñ 20-nde Qırım Yuqarı Şurasınıñ spikeri Vladimir Konstantinov Moskvada edi. Anda o, Rusiye Federatsiyası Devlet dumasınıñ parlament fraktsiyalarınıñ reberlerinen körüşken edi. Körüşüvden soñ «İnterfaks» Rusiye haber agentligine intervyü berip, «merkeziy akimiyet devrilse, cumhuriyetniñ Yuqarı Şurası muhtariyet içün tek öz qanunlarını resmiy dep qabul etecek», dep ayttı.
«Ve tek bir yolumız olacaq – bu KPSS Merkeziy Komiteti Prezidiumınıñ 1954 senesiniñ (Qırımnıñ Ukrayinağa berilmesi aqqında) qararınıñ denonsatsiyasıdır. Şu daqqadan başlap tek kerekli dep sayğan qararlarımıznı tanıycaqmız», – dep bildirdi Konstantinov.
Rusiye arbiyleri kelmegende böyle beyanatlar siyasiy oyun olaraq körüne edi, dep ayta Kovalskıy.
«Rusiye ordusı olmasa, bütün separatist qararları boş edi. Rusiye ordusı, duşmannıñ ordusı Qırımğa kirgen soñ er şey deñişti. «Yeşil adamçıqlar», Rusiye ordusı olmasa edi, Konstantinovnıñ bu lafları boş edi», – dep ayta Serğiy Kovalskıy.
«Ayatımnıñ pek facialı qısmı» – Olga Afanasyeva, Gennadiy Afanasyev, qırımlı, 2022 senesi dekabr ayında rusiyege qarşı cenkte Ukrayina territorial mudafaası saflarında elâk olğan Kremlniñ sabıq reinesiniñ anası, 2014 senesi fevral ayınıñ adise-vaqialarını böyle tarif ete.
«Bu başlağanda biz adiy sakinler edik, pek qorqqan edik. Atta belli bir müddet devamında maşinamnen çıqmay edim, çünki ketesiñ ve bütün şeer işaretsiz, beti qapalı, silâlı şahıslar tolu», – dep ayta Olga Afanasyeva.
Oğlu, yüzlernen diger genç qırımlı kibi, küreşke qoşuldı, dep tarif ete Olga.
«Silâlı çatışmalar olsa, tibbiy kurslar teşkil etken, küçlü bir media aktsiyasını yazıp, meşur ukrayin şairleriniñ şiirlerini oquğan ediler. Bu qırımlılarnıñ muracaatı edi, genç qırımlılarnıñ ukrayinlerge muracaatı, Qırım – Ukrayinadır dep», – dep ayta Olga Afanasyeva.
Gennadiy vatanperver edi, dey Olga. Onı tuta bileler, dep tahmin etken edi, amma apis cezası berilecegini iç tüşünmedi.
Azat etilgen soñ Gennadiy Qırımğa qaytıp olamay edi, IT saasında çalıştı ve ATO veteranlarına zenaat almağa yardım ete edi. Rusiyeniñ Ukrayinağa büyük istilâsı başlağanınen cebege ketti. 2022 senesi dekabr ayında Lugansk vilâyetinde elâk oldı.
Cenk olacağını bile edi, dep ayta Olga Afanasyeva. Azat etilgen soñ bunı ayta edi.
«Eki yıl devamında (Rusiye koloniyasında) nasıl bir sistema olğanını, insanlarğa nasıl yanaşqanlarını, insanlarnıñ iç bir emiyeti olmağanını, tek imperiya istekleri olğanını köre edi. Tek reberlikniñ degil, apishanede yatqan insanlarnıñ bile. O, nasıl bir millet olğanlarını, imperial olğanlarını daa yahşı añlay, añlap başlağan edi», – dep tarif etti Olga Afanasyeva.
2014 senesi fevralniñ soñunda bile bunıñ neticesi ne olacaq daa añlaşılmağan edi, dep ayta o adise-vaqialarnıñ şaatları. Ukrayinağa qoltutuv narazılıqları, barışıq aktsiyaları, Ukrayina arbiy bölükleriniñ blok etilüvi, qanunsız referendum ve Rusiyeniñ yarımadanı işğal etmek qararı olğan mart daa ögde edi.
MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayina şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayina akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
** ** ** **
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
