Maqale, Qırım.Aqiqatta birinci sefer 2015 yılı derc etilgen edi.
"Elli yıldan berli icadımnıñ esas mevzusı Qırım edi. İç bir qırımtatar Qırımsız yaşap olamaz edi. Tatarlarnıñ varlığınıñ tamırları bu topraqtadır", – bu sözler, bugün-de-bugün Avropa edebiyatınıñ klassigi sayılğan yazıcığa aittir. Sentâbrniñ 22-si – meşür qırımtatar yazıcısı Cınğız Dağcınıñ vefatınıñ yıldönümidir. 2011 senesi, o, 91 yaşında olğanda, közü yumuldı.
Yaşayışınıñ çoqusını Cınğız Dağcı İngilterede keçirdi, o yerde de vefat etti. Amma yazıcı Türkiyede soñ derece meşur edi – baş nazir Recep Tayyip Erdoğannıñ ölümnen bağlı mektübi ve Vatanında kömülgen yazıcınıñ cenazesini qılmaq içün Qırımğa kelgen türk delegatsiyası buña şaatlıqtır.
Onıñ vefatından soñ, o kimniñ yazıcısı edi - qırımtatarlarnıñmı ya da türklerniñmi, dep sorağan çoq adam edi.
Amma buña açıq-aydın cevapnı yazıcınıñ özü 1999 senesi aprelde berdi. "Men, türk tilinde eserlerini yazğan, qırımtatar yazıcısım", - yazğan edi o, biografı ve kitaplarını rus tiline tercime etken professor, filologiya olomleriniñ doktorı Adile Emirovağa.
Qırımnı pek sevgen Cınğız Dağcı, cenkten soñ vatanında bir kere de olmağan edi...
Orta mektepni Cınğız Aqmescitte bitirdi, soñra anda Qırım pedagogika institutına kirdi. 1940-ıncı yıllarnıñ soñunda onı askerlikke çağırdılar, soñra - cenk, esirlik, ğurbetlikte yaşayıs. 1946-ncı senesinden soñki künlerine qadar Cınğız Dağcı Londonda yaşadı.
Onıñ icadiy yolu cenk vaqtında başlandı - çeşit-türlü qırımtatar matbuatlarında onıñ şiirleri, ikâyeleri, oçerkleri bastırıla edi. Amma nesirci yazıcı, ikâyeler, povestler, romanlar, memuarlar müellifi kibi, Dağcı çetelde şekillendi. "Qorqunçlı yıllar", "Yurtunı coyğan adam", "Olar da insan edi", "Qoqlalar", "Üşügen soqaqlar", "Anama mektüpler", "Genç Temuçin" - bular, türk tilinden tercime etilmesini beklegen eserleriniñ bazılarıdır.
Çoq yıllar devamında oña, qırımtatar oquyıcısına yol qapalı edi. Cengiz Dağcınıñ icadiyatı - tek qırımtatar degil, amma avropa medeniyetiniñ variyetidir. 1993 yılı o, Türkiye alimler ve yazıcılar cemiyeti tarafından, türk halqlarnıñ edebiyatı saasında belli yararlıqlar içün ILESAM diplomınen mukâfatlanğan edi. Keççe o, Medeniyet ve sanat saasında tetqiqatlar Cemiyetiniñ ESKADER mukâfatını aldı.
1998 yılı İstanbulda onıñ "Hatıralarda Cengiz Dağcı (Yazıcınıñ kendi qaleminden)" aftobiografiya romanı bastırıldı, bu roman 2003 yılı, Adile Emirovanıñ acayip tercimesinde rus tilinde çıqtı.
Bayağı satırlar müellifniñ coyulğan vatanı - Qırımğa bağışlanğan bu eserni bir saifelep baqayıq...
"İç bir qırımtatar Qırımsız yaşap olamaz edi. Tatarlarnıñ varlığınıñ tamırları bu topraqtadır. Bunı, evelki çar rejimi de, inqilâptan soñraki sovet rejimi de yahşı añlay edi. Olar, Qırımnı basıp alğanlarından soñ olarnı toqtamadan raatsızlağan "Qırım meselesi"ni, tatarlarnı tamırlarından ayırıp, birden çezmek mümkün olur, dep belley ediler".
Cengiz Dağcı, vatanı - Qırımnı, vatandaşları - qırımtatarlarnı, olarnıñ tarihiy taqdirini tüşüne edi: "Rus milletçileriniñ qoyu soyları, tatarlarnı Merkeziy Asiyadan kelgen tecavuziy küç kibi ğarp dünyasına köstermek içün, asırlarnen "tatar" adını yamanlasa da, qırımtatarlar, Qırım yarımadasınıñ eñ qadimiy halqı olıp, şarqiy avropalılardır, eñ azından bulğar, macar ve romenlar kibi. Bu, qadimiy zamanlarda çeşit-türlü adları olğan halq, Geraylar sülâlesiniñ saltanatı vaqtında islâm dinini qabul etkeninden soñ, qırımtatarlar adınen belli oldı. Men, Qırım hanlarınıñ XVI ve XVII asırlarda Rusiye, Poloniya ve Litvaniya topraqlarına muvafaqiyetli seferlerinden ğururlanıp olamayım; aksine, men, bu seferler qırımtatarlarğa fayda degil, zararnı ketirgeninde eminim... Hususan, biz, XVIII asırnıñ soñunda ve XIX asırnıñ başında Avropanen beraber inkişaf etip olamağanımız, industrialleşken Avropanen beraber ayatqa uyğunlaşmağanımız, bizni beklegen facialarnı tezleştirdi".
Laf, halqnıñ havfsızlığı aqqında, ondan daa çoq - halqnıñ barlığı aqqında edi, - añlata Cengiz Dağcı.
"Bizim diniy baqışlarımızğa bile mania olğanlarnı yoldan çıqartmaq kerek edi ve halqnıñ kelecegini temin etmek; eñ azından daa elli yıl devamında halqnıñ beklemelerini añlap, olarğa irişmege tırışmağa kerek edi. İsmail bey Gasprinskiy kibi şahıslar, qırımtatarlarnıñ arasında pek keç peyda oldı: facia, Rusiye Qırımnı zapt etkeniden soñ ve bunıñ neticesi olğan köçmerden başlandı, ve Stalin rejimi bütün halqnı sürgün etkende, eñ soñ derecesine yetti".
Böyle, onlarce yıllar vatnında olmağan yazıcı, Qırım aqqında yaza. O, sanki mında iç ketmegen kibi, fikir yürsete...
Tek asret bu qadar samimiy satırlarnı yazdıra biledir: "Qırımtatarlar, az olğanlarına ve olarğa qarşı çıqqan küçlerniñ acımasızlığına baqmadan, dayandılar. Elli yıllıq sürgünlikten soñ vatanlarına qaytqan qırımtatarlar bütün dünyağa kösterdi ki: "qırımtatarlarsız Qırım olmağanı kibi, Qırımsız da qırımtatarlar olmaz... 1988 yılı avgustnıñ birinci aftasında men hastahanege tüştim. Dört saatlıq ameliyat vaqtında atrofiya olğan qara qan damarınıñ parçasını suniy organğa deñiştirdiler. Bir qaç künden, ya da, belki de, eki-üc aydan soñ, men ağırsız yürip olacağımnı ayttılar. Men bahtlı edim. Amma tek bunıñ içün degil: o zaman başlanğan qırımtatarlarnıñ vatanğa kütleviy avdeti, menim yürek aortamnı, sanki, yañarta ve qaviyleştire edi. Qızıl Taştaki Gelin Qaya, Suvuq Suvnıñ lezeti ve Ayuv Dağnıñ bayırları, şimdi mensiz, yañğızlıqta degil edi, amma, belki de, evelkisine köre, menim sesim ve nefesime daa çoq ihtiyacları bar edi. Aslında, olar bir vaqıt mensiz qalmay ediler: ğurzuflılar ve qızıltaşlılar sürgünlik topraqlarında, quvğunlıqnıñ facialı şaraitlerinde yaşağanda, olar uzaqtan seda olğan sesimni eşite ediler.
Vatan muqaddestir.
Halq muqaddestir.
Vatannıñ ğayıp olmasına yol bermek mümkün degil.
Qırımtatarlar, bunı öz qanı ve ömürlerinen bütün dünyağa köstere ediler, olarnıñ Qırım oğrunda qattı küreşi, sovet imperializminde yaşağan başqa halqlar içün parlaq bir nümüne oldı", - dep yekünley müellif.
Cengiz Dağcı, "Akisler"niñ dörtünci ve beşinci cıltlarını, qırımatatarlarnıñ vatanğa qaytuvı bergen, teren eyecan ve ğayretnen yaza edi.
"Men bu eserni yazğanda, olarnen beraber vatanğa qayta edim, olarnen beraber Tübya bayırında çadır qurğan edim, olarnen beraber bizni elli yıldır körmegen Ğurzuf ve Qızıltaş soqaqlarını dolaşqan edim... Qaytıp kelgen qırımtatarlarnıñ vaziyeti er bir taraftan ğamlı edi. İşsiz. Evsiz. Mektepsiz. Sürgünlikten soñ olarnıñ mezarları yoq etildi, ecdatlarınıñ baş taşları ise dağıtılıp, yol ve binalarnıñ qurucılığına qullanılğan edi; yerli sakinler qırımtatarlarğa qarşı çıqıp, olarnı duşman sayğan ediler; olarnıñ adları tarih işleriniñ saifelerinden silingen edi; «qırımtatar» adı yasaq etilgen edi; olarnıñ ecdatları qurğan evlerinde Rusiye ve Ukrainadan kelgenler yaşağan edi. Er şeyni yañıdan qurmaq kerek edi».
Cınğız Dağcı qaramanlarından birisiniñ laflarına böyle sözlerni qoşa: «Sen ölmeyceksiñ – seni tatar ana doğurdı». Bugünde-bugün yazıcı vatanına kitaplar vastasınen qaytıp kelgenini eminliknen aytmaq mümkün – ve oña nesillerniñ yüreklerinde mıtlaqa yetecek...
Er bir qırımtatar – yaşağan yerine baqmadan – yazıcı ve vatanperver Cınğız Dağcınıñ bu sözlerinen razı olacaqtır: «Bizim içün Qırım maneviy küçniñ çoqrağı oldı. Qırımsız ömrümizniñ manası yoq edi. Bu sözlerniñ quveti ve acısını biz, yıllarnen Qırımsız yaşap is ettik».
Lâkin, yahşı ki, bu kederli vaqıtlar keçmişte qaldı, ve ümüt etemiz ki, iç bir vaqıt tekrarlanmaz...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, ukrain PEN klubunıñ azası
