Bir çoq qırımtatar daa 2014 senesi işğal etilgen Qırımdan cenkten qaçıp Ukraina qıtasına köçti. Digerleri Rusiye akimiyetiniñ basqıları sebebinden yarımadanı alâ daa terk etmege devam eteler. Nastoyaşçeye Vremâ jurnalistleri Qırım ile memuriy sıñırdan 20 kilometr mesafede yerleşken Herson vilâyetiniñ Novoalekseyevka qasabasını ziyaret etip, işğal sebebinden öz evlerini terk etip ketmek mecbur olğan qırımtatarlarnen subetleşti.
Halq arasında Novoalekseyevkağa Novotatarovka deyler, çünki anda sakinlerniñ yarısından çoqu qırımtatarlardır. Ve bu, Ukraina qıtasındaki eñ büyük qırımtatarlarnıñ yerleşme yeridir.
Bugünde Novoalekseyevkada tahminen yedi biñ qırımtatar yaşay. Olardan bazıları sürgün etilgen soñ Orta Asiya memleketlerinden keri qaytıp, 70-nci yıllarda mında yerleşti. Qalğanları 2014 senesi Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilgen soñ köçti. Qasabada atta qırımtatar mektebi bar. Bu Ukraina qıtasında yekâne qırımtatar mektebi. Ortodoks kilsesiniñ qarşı tarafında bir cami de quruldı.
«Qırımnıñ işğalinden soñ pek çoq insan mında köçti. Telâş peyda oldı. Pek çoq insan kele ve kete edi. Vokzal top-tolu edi. Adamlarnıñ qalacaq yerleri yoq edi. Yatmaq içün yerler yoq edi. Mında bir odaçığımız bar. Cami yanında. Qıntavlıdır. Çoq adam kelip, anda toqtatay edi», – aytıp bere imam Üsein Tohlu.
İmam dey ki, işgalciler tarafından basqılar olğanı sebebinden qırımtatarlar alâ daa yarımadanı terk etmege devam ete. Amma Ukraina qıtasına kelgen soñ bile çoqusı tamamınen telükesizlikni is etmey ve şunıñ içün intervyülerden red ete.
Halqımız ultimatumlar qabul etmegeni içün. Yani, vaziyetni qabul etmeyik. Rusiye ile olmaq istemeyikÜsein Tohlu
«Bugünge qadar halqımız ğurbetlikte yaşay. Qırım bizge yetmegeni içün degil, halqımız ultimatumlarnı qabul etmegeni içün. Yani, vaziyetni qabul etmeyik. Rusiye ile olmaq istemeyik», – dey Üsein Tohlu.
2014 senesinece Alme Emirsale Bağçasarayda qırımtatar balalarına ukrain tilini ögrete edi.
«Rusiyeden kelgen kitaplarnı açasıñ: «Moskva – vatanımıznıñ paytahtı» dep yazılğan. 4-nci sınıf talebelerinen çalışıp bitirerim dedim. Soñra 4-5-6 yıl keçer, Ukraina Qırımnı er alda qaytarır, ve men: «Yañlıştım. Kyiv, budır memleketimizniñ paytahtı. Ukraina bizim devletimiz. Men sizge aytqanlarım yañlıştır», derim, dep tüşündim. Maña bu kelişmey. Men böyle yapıp olamayım», – ayta Alme Emirsale.
Alme fotosüretlernen bir deste albom ketire. Olarnıñ episi onıñ keçmişi, Qırımdaki yaşayışı ile bağlı. İşğal etilgen yarımadağa qadın endi 7 yıl barmadı.
«Rahmetli babam dey edi: Bu, zıncırdan qurtulğan köpek. Qurtulğan soñ ne istegenini özü bilmey. Böyle babam Qırımnı işğal etken Rusiye aqqında dey edi», – devam ete Alme.
Qırımnıñ işğalinden soñ, yarımadağa yaqın olğanı içün Herson bölgesi qırımtatarlar içün bir aqtarma yerine çevirildi. Adamlarnıñ çoqusı uzaqqa ketmek istemey, tezden evlerine qaytacaqlarına ümüt eteler.
Abmecit Suleymanov – Qırımtatar Milliy Meclisniñ azası. Bu tekşilât Rusiyede yasaq etilgen ve ekstremistik kibi ilân etilgen. Abmecit Qırımdan köçip ketmege mecbur olğanlarğa yardım ete.
Qırımnıñ keri qaytacağını bilem. Amma bunıñ ne zaman olacağını bilmeyimAbmecit Suleymanov
«Rusiye tarafı Qırım sakinlerini yılda bir kere tek çıqarıp yibere. Bu Qırımnıñ rusiye akimiyetiniñ qararıdır. Qırım sakini Ukraina qıtasına tek bir kere ketip ola. İstisna, qıtağa yaqın tuvğanlarına ve da tedaviylevge ketmesi ola bile. Diger allarda yalıñız bir kere. Bu, peyda olıp çıqqan pek çoq meseleniñ sebebidir. Çünki pek çoq adam mında ilâc satın almak içün kele», – aytıp bere Abmecit.
İşğalden soñ, Abmecitniñ ailesiniñ bir qısmı Qırımda qaldı, diger qısmı Kyivge ketti. Şunıñ içün mında Hersonda bir özü yaşay. İşğalden soñ bir çoq qırımtatar ailesi bölündi.
«Qırımnıñ keri qaytacağını bilem. Elbette ki, bunıñ ne zaman olacağını bilmeyim. Çoq şey halqara teşkilâtlarğa bağlı. Misal olaraq, Amerika, Almaniya, İngiltere, Frenkistan Rusiniñ dağıta bilir edi. Eñ qolayı, halqara para ödevlerniñ qarşını almaqtır. Rus oligarhlarnıñ parası ve mülkü esasen memleket tışındadır. Mülküni tutıp almaq. Sanktsilar altında olğanlarnıñ Balaları ve qorantalarına memlket tışına çıqmaqnı yasaq etmek. Olar Putinni tepsi üstünde kendileri ketirir edi. Amma epimiz yahşı añlaymız ki, anda tek Putin degil. Bu kompaniya. Amma halqara ortaqlar bunı yapmağa istemeyler. Bunı yapsalar, yarın Rusiye bir çoq qısımğa dağılacağını pek yahşı bileler.Qaçaqlar peyda olacaq. Ve bunıñ fiyatı pek yüksek olacaq», – dep saya Abmecit Suleymanov.
İşğal etilgen Qırımda Abmecitke qarşı ekstremizm ve casuslıq maddelerine binaen cinayet davası açılğan. O 20 yıl apis cezasına mahküm etile bile, bu sebepten yaqın vaqıtta Qırımğa barıp olamaycaq.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
