Oksana Pelenska
Praga – Qırım yarımadasınıñ etnik medeniyeti, tarihı, coğrafiyası slavânlarnen degil de, ilk evelâ gotlarnen bağlı. Bu nı, çoq yıllar devamında sovet alimleri siñdirmege tırıştılar. Azatlıq Radiosı bu mevzuda rusiyeli şair, tarihıçı ve bibliograf Sergey Magidnen subetleşti. Şair Pragada yaşap, Çehiyanıñ Milliy kitaphanesinde çalışa. 1970-nci seneleri o, 7 yıldan ziyade Qırımnı tedqiq etti, yarımadada alıp barılğan arheologik qazma işlerinde iştirak etti, yerli ealiniñ etnik tamırlarını tasdiqlağan bir sıra keşfiyatlar yaptı.– Vaqıt keçtikçe, keçmişke bir nazar taşlasaq, Siz iştirak etken Qırımdaki qazma işlerinden angisi zanıñızca eñ meraqlısı oldı?
– Menimce eñ büyük eki keşfiyat oldı. Birinciden, bu menim içün beklenilmegen bir şey, – 4-nci asırdan 8-ne qadar Qırımda gotlar yaşağanını ögrendim. Territoriya boyunca eñ büyük arheologik medeniyet gotlarğa ait, oña daa Çernâhovskaya medeniyeti, dep aytalar. Mezkür medeniyetni çoq yıllar ve asırlar devamında em ukrain, em de rusiyeli arheologlar onı slavân dep saya ediler, amma asılında o qadimiy alman yani got medeniyetidir.
4-nci asırda hunlar Qara deñiz ve Orta Dnepr topraqlarına kelgen soñ, gotlarnı qısmen ğarpqa ketmege mecbur ettiler, amma bir qısımı cenüp tarfına yani Qırımğa yol aldı. Anda olar yerleşip, atta öz Teodoro knâzlığını meydanğa ketirdiler. Merkez şeeriniñ qalımtılarını kördim, oña Manğup dey ediler. O ale daa turmaqta. Gotlar öz milliy menligi ve hususiy ayat tarzını o qadar saqladılar ki, atta, 16-ncı asırda İstambulda yaşağan Büsbek flaman alimi eki götnen körüşti, gotlar tatar ordularını er yıl 800 asker ile teminlegenini bile edi. Yani, tatar ordularında almanlar da hızmet etkenlerini aytmaq mümkün.
– Demek, o vaqıt bile «milletlerara yardım» mevcut edi?
– Şübesiz. Amma, birinci keşif bu gotlardır. Olar Qırımda 18-nci asırğa qadar yaşadılar. Olarnı iç bir kimse, tatarlar da tiymedi, aksine, olar tatarlarnı askerlernen temin etip, yavaş-yavaş assimilâtsiyağa oğradılar. Bu sebepten de, 18-nci asırda Qırımğa kelgen alman alimleri sarışın, sırlı közlü tatarlarnen tanış oldılar. Bu da ilmiy fakttır. Sarışın, mavı közlü tatarlarnıñ antropologik fenotipi peyda etildi. Ve bugünki künge qadar İdil boyu ve Qazan tatarlarğa baqqanda qırımtatarları daa çoq sarışınlar, olarnıñ fikirince, bu gotlardan qalğan miras.
– Magid efendi, etnik noqtai nazarından Qırımnıñ eñ qadimiy sakini kim?
– Qırımnıñ qadimiy halqı yunanlar olğanı, anda sürekli yaşap kelgenleri aqqında bir fikir bar, menimce, bu yañlış fikir. Yunanlar – evelki ellinler ediler. Zemaneviy ellinler ise, bam – başqa halqtır. Bu da, zemaneviy italiyalarnı qadimiy romlarnen teñeştirmek yañlış olğanı kibidir, farqlı etnoslardır. Yunanlarnen de aynı vaziyet, amma, ellinlernen olar elbette, medeniyet cietinden yaqın halqlardır. Lâkin, yunanlarnıñ Bizansnı közge almasaq Qırımda devleti iç bir vaqıt yoq edi. Gotlarnıñ ise, knâjlığı ve arbiy küçleri olğan.
Siz qadimiy halq aqqında soradıñız. Ellinler Qırımda milâdiyden evel 5-nci asırdan başlap yaşadılar, olardan evel ğayıp olğan tavrlar ömür sürgenler. Milâdiyden soñra 4-nci asırda Qırımda gotlar yaşadı, 13-nci asırda tatarlar keldi.
– Yani tatarlar Qırımda ta 13-nci asırdan 1944 senesiniñ sürgünligine qadar bu topraqta yaşadılar?
– Stalinniñ sürügünligi, elbet. Birden qayd etmege isteyim, Qırımdan sürgün etilgen birinci halqlardan – tamam gotlar edi. 1778 senesi bunı Yekaterina emir etti, ulu Suvorov seraskerimiz ise amelge keçirdi. Yekaterina rusiyelilr «dindaşları – hristianlılarnı kâfirler zulumından qurtarmaq» kerekligini ilân etti. Pütin şimdi tamam şu şeyni yaptı – kendi vatandaşlarnı zalum ukrainlilerden qorçalamağa niyetlendi. Yekaterina ise, insafsız tatarlardan qorumağa istedi. Amma, Qırımğa kelgeninen dindaşlar – hristianlılarnı sürgün etmege buyurdı. Etnik basqı başlandı, böyleliknen, Qırımdan gotlar, ermenliler, yunanlılar quvuldı.
– Ya Qırımda кim qaldı?
– Qırımtatarlar qaldılar, olar çoqluqnı teşkil etkenleri içün sürgün etilmediler, 2-nci Yekaterinanıñ ise o vaqıt mal taşığan vagonları ve demir yolu yoq edi. Olsa edi, sürgün eter edi, amma tehnik imkânları sıñırlı edi. Stalinniñ qolunda ise imkânlar bar edi, 1944 senesi qırımtatarlar kuvuldılar. Amma, 18-nci asırda slavânlar Qırımda yoq ediler. Slavânlar yazıq ki, tek tatar, türk, cenevizniñ qul bazarlarında rast ketirmek mümkün edi.
8-nci asırda belli bir vaqialar oldı, er alda. Qırımğa hazarlar keldi, olar iudiylikni küte ediler. Hazarlar – türkiy halq, Qırımnı zapt etti. O devirniñ mirasçıları Qırım qaraylarıdır – türkiy halq, iudiylikni küte. Şimdi de anda yaşaylar.
– Demek, slavânlar aqqında söz yürütilse, 18-nci asırnıñ soñunı közge almalı?
– Elbette, slavân tamırları aqqında aytmağa mümkün degil, çünki slavânlar o yerde iç bir vaqıt yaşamay ediler. Ruslar o yerge kolonistler sıfatında keldiler. Klünçli bir şey, Yekaterina gotlar ve hristianlılarnı sürgün etken soñ, Qırımğa ruslarnı yibermedi, Baltikadan ve Almaniyadan almanlarnı davet etti, olar anda hocalıqnen oğraşıp, kendi tehnologiyalarını kirsetmeleri içün.
Asılında ruslar Qırımğa ne içün keldiler? Qırım hanlığı 18-nci asırda Rusiye içün telükesiz edi. Hanlıq – küçsüz ve keri qalğan devletke çevirildi, tehnologiya, arbiy cietinden Rusiyege qarşı turıp olamaz edi, onıñ içün Qırımnı işğal etmege acet yoq edi. Kırımnı, ileride – İstambul, Balkan yarımadasınen küreşmek içün zapt ettiler. Bu, Rusiyeniñ arzusı edi. Onıñ içün Yekaterina başından Aqyarnı qurmağa emir etti. Anda, ağaçtan kemer tiklep, üstünde «Bu Konstantinopol şeerine olğan qapudır» dep yazdırttı. Yani Aqyar – Konstantinopolge alıp kirsetecek bir qapu olmaq kerek edi. Bunıñ içün Qırımnı basıp aldılar. Aqyarda arbiy bazanı meydanğa ketirdiler. Ve ya vaş-yavaş ruslarnı ketirip başladılar. Qırımda 1944 senesine qadar qırımtatarlar yaşap, çoqluqnı teşkil ete ediler.
Ukrainada 1931–1933 gseneleri başlağan Suniy Açlıq Qırımğa da yetip keldi. Ukrainliler Qırımğa qaçtılar, olarnı teşkil etilgen otrâdlar yibermey edi. Mandelştam, meşur rus şairi, bu mevzuda belli – «Holodnaya vesna. Golodnıy Starıy Krım» («Suvuq baar. Aç Eski Qırım») şiirini yazdı. Şair o vaqıt Qırımda edi ve aç ukrain köylülerini öz közünen kördi. Elbette, o vaqıt şiirni derc etmediler.
– Tarihiy faktlarğa esaslansaq, Rusiyeniñ, Vladimir Putinniñ Qırımnı, ğayıp etilgen ev olaraq qaytarmaq çağıruvları ne derecede aqlı? Ya da bu yalıñız siyasiy lozung?
– İşte, bunda biz körgen facia saqlı. Çünki Putinniñ siyaseti qanunğa degil, ğayet teren arhaik, qadimiy, etnik printsiplerge esaslana. Qaysı bir etnoslar – kim, qayda yaşağanı meraqlı degil. Pütin kibi fikir yürütsek, ya da ruslar qıççırğanı kibi «Biz evge qayttıq» desek, o vaqıt yalıñız Qırım degil, amma bütün Avropa yoq olur, qıyamet qopar. Onıñ içün, 5 millionlıq Slovakiyada 500 biñ macarlar milliy azğınlıq olaraq yaşaylar, er 10-ncı vatandaş macarlı. Şimdi ise, Macaristan Slovakiyağa, Rusiye Qırımğa kibi bronetransportörlarnı kirsetse, ya da macarlar «Biz evge qaytmağa isteymiz» dep, qıçırsalar… Amma, bunı iç kimse yapmaz. Çünki biz Avropada yaşaymız. Ve milletlerara meseleler olmaycaq şeydir!
Ya da Böyle: İtaliyada ealisi 230 biñ grajdanı olğan Cenübiy Tirolvilâyeti bar. Er kes almanca laf ete, amma er bir avstriyalı. Avstriya bu territoriyanı qaytarmağa talap etmey. Amma, bunı yapmaylayr, çünki bu Avropa medeniyetidir.
– Siz Qırım tarihını yahşı bilesiñiz. Rusiyelilerniñ tatar, ukrain, karaim halqlarnıñ tarihiy ve medeniy abidelerine nisbeten munasebeti nasıl ola bile?
– Pek meraqlı ve qıyın bir sual. Men er türlü milletke mensüp Qırım arheologlarınen tanış olğan edim, olardan biri atta yakut edi, rus, ukrainliler, yeudiyler çoq edi. Olar abidelerniñ saqlanıp qalması içün çalıştılar. Devlet bu meselege siyrek diqqat ayıra edi. Şimdiki vaqıtta, qaraylarnıñ kenassası quruldı – sinagga kibi müim ibadethane. Şimdilik ülkeşınaslıq müzeyi çalışa. Er şey yahşı alda buluna. Ukrainliler anda iç bir şeyni tiymediler, basqı yapmağan ediler.
