Viktoriya Veselova
Aqmescit – Qırımnıñ Rusiye tarafından işğali qırımlılarnıñ ayatına siyasiy-iqtisadiy deñişmeler degil, qoranta azalarınıñ arasında davanıñ başlanmasına sebepçi oldı. Qolum-qomşu, dostlar, atta yaqın soylar mart on altısındaki referendum arfesinde aqıldan tayğan kibi oldılar: biri-birini «banderovets» ve «moskal» adlap, çoq yıllar sürgen munasebetlerini yoq ettiler. «Ukraina ile» ya da «Rusiye ile» olmaqnı tüşüngenler qorantalarnı ekige böldiler, ve devletniñ şarqındaki vaqialar kerginleşkeninen aralarındaki uçurım ep keñişley. Psihologlarnıñ aytqanına köre, agressiya, eminsizlik sebebinden, ve informatsion cenkiniñ tesiri altında şekillene, bu cebeden ise er kim qaytmaycağı bes-belli.
Yüz bergen vaziyet Qırım içün has degil, yarımada sakinleri adetince qıtaiy Ukraina vatandaşlarını açuvlandırğan vaqialarğa nisbeten lâqayd davrana ediler. Böyleliknen, qırımlılar, Yanukoviçniñ rejiminde çalışqan deputat, memurlar turmuş ayatnen bağlı qanunlarnı sıqıştırğanları, topraqnı tarqatqanları, «majorlar» ise, yerli sakinlerni öldürip, köteklegenlerini baqıp otura ediler. Bu kibi adiseler yarımadada olıp keçse bile, yerli sakinler açıq numayışlarnı siyrek keçire ediler.
Ve Ukrainanıñ sabıq prezidenti Viktor Yanukoviçniñ qaçuvı aqqında haber kelgenden soñ, qırımlılar arasında davalar açılıp başladı. Qırımda yerli memurlar adamlarnı Maydanğa qarşı olğanlarnı öldürmege keleyatqan «banderovetsler tolu avtobuslarnen» qorquzıp başladılar. Bu beyanatlarnıñ tesiri altında çeşit fikirde olğan soy-sop, dostlar, işdeşler davalaşıp başladılar. Yarımadada «yeşil adamçıqlar» peyda olğanınen davalar açıqtan-açıq cenkke çevirildi.
Davalar tarihi
Qırım.Aqiqatnıñ bir qaç oquyıcısı kendi ikâyelerinen paylaştılar. Vaqialardan biri Kefede olıp keçti. Rusiye yarımadanı işğal etken soñ, anda hızmet etken ukrainli arbiyli ketmege mecbur oldı. Aytqanına köre, referendum künü, tatası ağlay-ağlay telefon etip, Qırımnıñ Rusiyege qoşuluvı içün rey bergenini añlattı. «Ağa, bağışla, amma menim aqayım Rusiyege qol tuta, ortada eki balamız bar. Qorantamı bozmağa istemedim», – dedi o.
«Elbette, bunı eşitmek, pek kederli edi. Amma, siyaset sebebnden munasebetlerni bozmağa istemedim ve er şeyni añlağanımnı ayttım. Referendum neticeleri ep bir bu insanlarğa bağlı degil edi. Amma, bu kibi vaqia bizim qorantamızda birinci kere meydanğa keldi. Atta, kinoda bunı köralmazsıñ», – dedi arbiyli. Şimdiki vaqıtta tatasınen eyi munasebette buluna, amma ne vaqıt körüşecekleri belli degil. Onıñ rus ğayeli aqayı soyunı iç te qabul etmey. Faqat, bundan evel, olar iç davalaşmağan ediler.
Diger qırımlı qorantada qaynana ve kiyev arasında qavğa başlandı. Ekincisi, Rusiye yaqlı qaynanasınıñ qolundan yemek bile aşamağa red etti. Sabalıqnı özü pişirgen, üylelikni işte aşağan, aqşamlıqnı ise, apayı pişirmese, aşamay edi. Biraz vaqıt keçken soñra, vaziyet eyileşti. Amma, endiden soñ kiyev qorantasınen ayırı yaşamağa istey.
Aqmescit rayonında yaşağan eki tata-qardaş içün Qırım işğali bağnıñ tübü–tamırınen üzülmesine sebep oldı. Çünki, olardan biri jurnalist olıp çalışa, ekincisi – «imaye» vekillerniñ areketlerni alğışlay.
«Bağnı üzmek teşebbüsçisi olaraq men çıqtım, menim doğmuş tatam, men kibi mühbirlerni köteklegen, ukrain teşebbüsçilerni yaqalağan aydutlarğa qol tutqanını eşitken soñ, bu qararnı aldım. Ya meni urğan olsalar, bu da adaletli olacağını tüşünse, onı nası qabul eteyim? Eyisi, olar asılında olmasın», – añlattı qızlardan biri Yelena. Endi bir aydan berli olar asılında laqırdı etmeyler.
Daa bir vaqia Qarasuvbazarda olıp keçti. Mında eki quda – eki Natalya yaşay. Birisi, Kiyev vilâyetinde doğdı, amma 30 yıldan ziyade Qırımda yaşay, ekincisi – yerli sakin. Olar çoq yıllar devamında dostlaşalar, bir çoq müsibetlerni başılarından keçirdiler, amma er vaqıt beraber ediler.
Qırım «akimiyeti» «referendum»nı azırlağanda, olarnıñ munasebetleri de bozuldı, çünki, qadınlarnıñ olıp keçken vaqialarğa nisbeten munasebeti farqlı eken. Rusiyege qol tutqan qudalardan biri ekincisine telefondan: «Bar, öz banderovetsleriñ içün rey ber. Demek, sen de olar kibisiñ», – dep, qıçıra edi.
Bu vaqianıñ neticesi hayırlı oldı. Bir aftadan soñ, qudasını «banderovka» dep söggen qadın, telefon açıp, soyunı «er angi milletke ait» olsa da, ep bir sevecegini bildirdi.
Kezlev sakininiñ ikâyesi menfiy yekünledi. O devlet hızmeti organlarında çalışıp, Ukrainanı desteklegen fikrilerini bildirdi, oña da «banderovka» lağabını taqqanlar. Amma, onı iç bir kimse «er angi milletke mensüp» olsa da, sevmege işandırmay. Onıñ içün, o, dairesini satıp, yarımadanı terk etmege azırlana. «Maña er kün Putin ve Rusiye aqqında yırlağanda Qırımda yaşap olamam. Bu devletke iç bir itirazım yoq. Amma, insanlar yalan içinde bulunıp, oña işanğanlarını añlap olamayım». – dedi o.
Qırım.Aqiqatnıñ mühbirlerine qırımlılar arasındaki söz davası ayırılıq ve köteknen yekünlegeni aqqında da ikâye ettiler.
Soy-sop ne sebepten qavğalaşa
Yuqarıda añılğan bütün ikâyelerni tek bir şey birleştire – olarnıñ episi siyasiy vaziyet sebebinden yüz berdiler. Nefret dalğası ise, eñ yaqın soyluq bağlarını yoq ete taşlay. Faqat, evelden siyasiy meseleler o qadar tesirli olmağan ediler.
Psihologiya ilimleri namzeti, Ukraina Pedagogika ilimleri Akademiyasınıñ içtimaiy ve siyasiy İnstitutınıñ hadimi İrina Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince, kerekli şaraitler azırlanğanı içün, vaziyetni qolaylıqnen añlatmaq mümkün.
«Agressiya, ilk nevbette qorqu, eminsizlik sebebinden peyda ola. İnsanlar arasındaki bağlar doğrudan-doğru yarımadanıñ işğalinden sebep degil, ta noyabr-dekabrde başlağan, qırımlılar içün ise, mart aıynda yetişken cemiyetniñ bölünüvi («bizimki» ve «bizimki degil» soylarına bölünüv), aqibetinde üzüle», – dedi o.
Qırımlılar bölüngenleriniñ esas sebepleri: teşviqat ve bazılarnıñ tüşünmek ve olıp keçken vaqialarnı añlamağanlarnı içün yüz berdi.
«Teşviqat, elbette, öz işini yaptı. Amma, birinciden, şunı añlamaq kerek, bir gruppa içinde dava açılsa, bu kibi psihologik deñişmeler qayd etile. Duşmannı tapıp çıqarmaq, yazıq ki, obyektiv bir ceyandır. Teşviqat yalıñız, «duşmannı» belgilemege, adlandırmağa yarıdm ete. Aynı zamanda «bizimkiler» sırasına kirgenlerni, daa yahşı, daa aqıllı, daa da adaletli olğanını köstere. «Bizimki olmağanlar» aksine, yaramay ve cezağa lâyıq kibi taqdim etileler. Dava kerginleşse, zıddiyet te küçleşe».
«Bizimki» ve «yabancılar»
Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince, bu gruppa arasındaki adamlarnıñ sayısı ep azlaşa, çünki «bizim ile» ve «bizge qarşı» olğanlarnı tekmilnen belgimelede ihtiyac bar. Belgileme esasen sözlerde ifadelene (nefretli, aqaretleyici lağaplar).
«Bizimki» ve «yabancılarğa» nisbeten er taraftan bozulı fikirler şekillene. Menfiy stereotipler – kompleksniñ üstündeki qılıfıdır. «Yabancılarnı» insan olaraq körmemek, demek olarğa qarşı küçni qullanmağa aq bere. Bu kibi ceryanlar er taraftan menimsene, «bizimkilerniñ» tübü-tamırınen aqlap, «yabancılarnı» ise, qabaatlağanları sebebinden aqaretlemek mümkün», – qayd etti Brunova-Kalisetskaya.
Psiholognıñ aytqanına binaen, qorantalardaki qavğalar, cemiyette olğan vaziyetniñ aile içersine kirsetilüvi aqibetinde yüz bere. İnsanlarnıñ tabiatları da tesir ete.
«Böyleliknen, cemiyetteki keyfler qorantada da duyulıp başlay. Tabiiy ki, böyle allarnıñ sebepleri bar, bu sirağa - insannıñ tabiatı, davalarnı çezüv tecribesi, basqığa dayanuvı ,başqalarınen olğan munasebetleri de kire. Misal içün, er şey aman-esen olğanda, biraz zorlanğan adamlar, endi öz areketlerini aqlay bileler. Diger adamlar, aksine, daa quvetli oldılar», – dedi psiholog.
Agressiyanı nasıl toqtatmaq mümkün
Qayd etmek kerek ki, şimdiki vaqıtta, biri-birine zıt kelgen eki gruppa arasındaki kerginlik azlaşmağa başladı. Psiholognıñ aytqanına köre, çoqusıları içün işançlıq zamanı keldi, Qırım tez vaqıt içinde ruslaşıp başladı.
Amma, ekseriyetniñ Ukrainada soyları, dostları, biznes şerikleri qaldı. Onıñ içün, işğalni tanısalar da, tanımasalar da, qalğan devletniñ meselelerini yürekke yaqın alalar.
Eki tarafnıñ barışması içün tevsiyelerini atta Rusiye prezidenti Vladimir Putin berdi. «Canlı bağ» devamında Aqyardan telefon etken qadınnıñ «qorantalarda işğal sebebinden başlanğan davalarnı nasıl al etmek» sualine cevap bererek: «Erte-keç er şeyy yeri-yerine kelir. Eñ esası Ukraina vatandaşları qırımlılarnıñ seçimini ürmet etmek kerekler. Biz, Ukraina ve Rusiye biri-birimizden qaçıp olamamız».
Amma, bu tevsiye al etici olacağında büyük şübe bar. Çünki er gruppa adım atmaq kerek.
Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince eki yol bar: qorqularnı azlaştırmaq ve agressiyanı diger eyi yöñelişke doğrultmaqtır.
Aynı zamanda, o, bozulğan munasebetlerni bir qısımı iç bir vaqıt ğayrıdan tiklenmeyceginde emin.
«Kederletmege mecburım. Bazı yaqın insanlar artıq yaqın olmaycaqlar. Lâkin, digerleri beraber yaşanğan vaqialarnı hatırlap, birinci adım yapa bileler. Biri-birine kene de işanırlar. Ve öz emotsiyalarnı özleri idare etip başlarlar», – dedi psiholog.
Aqmescit – Qırımnıñ Rusiye tarafından işğali qırımlılarnıñ ayatına siyasiy-iqtisadiy deñişmeler degil, qoranta azalarınıñ arasında davanıñ başlanmasına sebepçi oldı. Qolum-qomşu, dostlar, atta yaqın soylar mart on altısındaki referendum arfesinde aqıldan tayğan kibi oldılar: biri-birini «banderovets» ve «moskal» adlap, çoq yıllar sürgen munasebetlerini yoq ettiler. «Ukraina ile» ya da «Rusiye ile» olmaqnı tüşüngenler qorantalarnı ekige böldiler, ve devletniñ şarqındaki vaqialar kerginleşkeninen aralarındaki uçurım ep keñişley. Psihologlarnıñ aytqanına köre, agressiya, eminsizlik sebebinden, ve informatsion cenkiniñ tesiri altında şekillene, bu cebeden ise er kim qaytmaycağı bes-belli.
Yüz bergen vaziyet Qırım içün has degil, yarımada sakinleri adetince qıtaiy Ukraina vatandaşlarını açuvlandırğan vaqialarğa nisbeten lâqayd davrana ediler. Böyleliknen, qırımlılar, Yanukoviçniñ rejiminde çalışqan deputat, memurlar turmuş ayatnen bağlı qanunlarnı sıqıştırğanları, topraqnı tarqatqanları, «majorlar» ise, yerli sakinlerni öldürip, köteklegenlerini baqıp otura ediler. Bu kibi adiseler yarımadada olıp keçse bile, yerli sakinler açıq numayışlarnı siyrek keçire ediler.
Ve Ukrainanıñ sabıq prezidenti Viktor Yanukoviçniñ qaçuvı aqqında haber kelgenden soñ, qırımlılar arasında davalar açılıp başladı. Qırımda yerli memurlar adamlarnı Maydanğa qarşı olğanlarnı öldürmege keleyatqan «banderovetsler tolu avtobuslarnen» qorquzıp başladılar. Bu beyanatlarnıñ tesiri altında çeşit fikirde olğan soy-sop, dostlar, işdeşler davalaşıp başladılar. Yarımadada «yeşil adamçıqlar» peyda olğanınen davalar açıqtan-açıq cenkke çevirildi.
Davalar tarihi
Qırım.Aqiqatnıñ bir qaç oquyıcısı kendi ikâyelerinen paylaştılar. Vaqialardan biri Kefede olıp keçti. Rusiye yarımadanı işğal etken soñ, anda hızmet etken ukrainli arbiyli ketmege mecbur oldı. Aytqanına köre, referendum künü, tatası ağlay-ağlay telefon etip, Qırımnıñ Rusiyege qoşuluvı içün rey bergenini añlattı. «Ağa, bağışla, amma menim aqayım Rusiyege qol tuta, ortada eki balamız bar. Qorantamı bozmağa istemedim», – dedi o.
«Elbette, bunı eşitmek, pek kederli edi. Amma, siyaset sebebnden munasebetlerni bozmağa istemedim ve er şeyni añlağanımnı ayttım. Referendum neticeleri ep bir bu insanlarğa bağlı degil edi. Amma, bu kibi vaqia bizim qorantamızda birinci kere meydanğa keldi. Atta, kinoda bunı köralmazsıñ», – dedi arbiyli. Şimdiki vaqıtta tatasınen eyi munasebette buluna, amma ne vaqıt körüşecekleri belli degil. Onıñ rus ğayeli aqayı soyunı iç te qabul etmey. Faqat, bundan evel, olar iç davalaşmağan ediler.
Diger qırımlı qorantada qaynana ve kiyev arasında qavğa başlandı. Ekincisi, Rusiye yaqlı qaynanasınıñ qolundan yemek bile aşamağa red etti. Sabalıqnı özü pişirgen, üylelikni işte aşağan, aqşamlıqnı ise, apayı pişirmese, aşamay edi. Biraz vaqıt keçken soñra, vaziyet eyileşti. Amma, endiden soñ kiyev qorantasınen ayırı yaşamağa istey.
Aqmescit rayonında yaşağan eki tata-qardaş içün Qırım işğali bağnıñ tübü–tamırınen üzülmesine sebep oldı. Çünki, olardan biri jurnalist olıp çalışa, ekincisi – «imaye» vekillerniñ areketlerni alğışlay.
«Bağnı üzmek teşebbüsçisi olaraq men çıqtım, menim doğmuş tatam, men kibi mühbirlerni köteklegen, ukrain teşebbüsçilerni yaqalağan aydutlarğa qol tutqanını eşitken soñ, bu qararnı aldım. Ya meni urğan olsalar, bu da adaletli olacağını tüşünse, onı nası qabul eteyim? Eyisi, olar asılında olmasın», – añlattı qızlardan biri Yelena. Endi bir aydan berli olar asılında laqırdı etmeyler.
Daa bir vaqia Qarasuvbazarda olıp keçti. Mında eki quda – eki Natalya yaşay. Birisi, Kiyev vilâyetinde doğdı, amma 30 yıldan ziyade Qırımda yaşay, ekincisi – yerli sakin. Olar çoq yıllar devamında dostlaşalar, bir çoq müsibetlerni başılarından keçirdiler, amma er vaqıt beraber ediler.
Qırım «akimiyeti» «referendum»nı azırlağanda, olarnıñ munasebetleri de bozuldı, çünki, qadınlarnıñ olıp keçken vaqialarğa nisbeten munasebeti farqlı eken. Rusiyege qol tutqan qudalardan biri ekincisine telefondan: «Bar, öz banderovetsleriñ içün rey ber. Demek, sen de olar kibisiñ», – dep, qıçıra edi.
Bu vaqianıñ neticesi hayırlı oldı. Bir aftadan soñ, qudasını «banderovka» dep söggen qadın, telefon açıp, soyunı «er angi milletke ait» olsa da, ep bir sevecegini bildirdi.
Kezlev sakininiñ ikâyesi menfiy yekünledi. O devlet hızmeti organlarında çalışıp, Ukrainanı desteklegen fikrilerini bildirdi, oña da «banderovka» lağabını taqqanlar. Amma, onı iç bir kimse «er angi milletke mensüp» olsa da, sevmege işandırmay. Onıñ içün, o, dairesini satıp, yarımadanı terk etmege azırlana. «Maña er kün Putin ve Rusiye aqqında yırlağanda Qırımda yaşap olamam. Bu devletke iç bir itirazım yoq. Amma, insanlar yalan içinde bulunıp, oña işanğanlarını añlap olamayım». – dedi o.
Qırım.Aqiqatnıñ mühbirlerine qırımlılar arasındaki söz davası ayırılıq ve köteknen yekünlegeni aqqında da ikâye ettiler.
Soy-sop ne sebepten qavğalaşa
Yuqarıda añılğan bütün ikâyelerni tek bir şey birleştire – olarnıñ episi siyasiy vaziyet sebebinden yüz berdiler. Nefret dalğası ise, eñ yaqın soyluq bağlarını yoq ete taşlay. Faqat, evelden siyasiy meseleler o qadar tesirli olmağan ediler.
Psihologiya ilimleri namzeti, Ukraina Pedagogika ilimleri Akademiyasınıñ içtimaiy ve siyasiy İnstitutınıñ hadimi İrina Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince, kerekli şaraitler azırlanğanı içün, vaziyetni qolaylıqnen añlatmaq mümkün.
«Agressiya, ilk nevbette qorqu, eminsizlik sebebinden peyda ola. İnsanlar arasındaki bağlar doğrudan-doğru yarımadanıñ işğalinden sebep degil, ta noyabr-dekabrde başlağan, qırımlılar içün ise, mart aıynda yetişken cemiyetniñ bölünüvi («bizimki» ve «bizimki degil» soylarına bölünüv), aqibetinde üzüle», – dedi o.
Qırımlılar bölüngenleriniñ esas sebepleri: teşviqat ve bazılarnıñ tüşünmek ve olıp keçken vaqialarnı añlamağanlarnı içün yüz berdi.
«Teşviqat, elbette, öz işini yaptı. Amma, birinciden, şunı añlamaq kerek, bir gruppa içinde dava açılsa, bu kibi psihologik deñişmeler qayd etile. Duşmannı tapıp çıqarmaq, yazıq ki, obyektiv bir ceyandır. Teşviqat yalıñız, «duşmannı» belgilemege, adlandırmağa yarıdm ete. Aynı zamanda «bizimkiler» sırasına kirgenlerni, daa yahşı, daa aqıllı, daa da adaletli olğanını köstere. «Bizimki olmağanlar» aksine, yaramay ve cezağa lâyıq kibi taqdim etileler. Dava kerginleşse, zıddiyet te küçleşe».
«Bizimki» ve «yabancılar»
Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince, bu gruppa arasındaki adamlarnıñ sayısı ep azlaşa, çünki «bizim ile» ve «bizge qarşı» olğanlarnı tekmilnen belgimelede ihtiyac bar. Belgileme esasen sözlerde ifadelene (nefretli, aqaretleyici lağaplar).
«Bizimki» ve «yabancılarğa» nisbeten er taraftan bozulı fikirler şekillene. Menfiy stereotipler – kompleksniñ üstündeki qılıfıdır. «Yabancılarnı» insan olaraq körmemek, demek olarğa qarşı küçni qullanmağa aq bere. Bu kibi ceryanlar er taraftan menimsene, «bizimkilerniñ» tübü-tamırınen aqlap, «yabancılarnı» ise, qabaatlağanları sebebinden aqaretlemek mümkün», – qayd etti Brunova-Kalisetskaya.
Psiholognıñ aytqanına binaen, qorantalardaki qavğalar, cemiyette olğan vaziyetniñ aile içersine kirsetilüvi aqibetinde yüz bere. İnsanlarnıñ tabiatları da tesir ete.
«Böyleliknen, cemiyetteki keyfler qorantada da duyulıp başlay. Tabiiy ki, böyle allarnıñ sebepleri bar, bu sirağa - insannıñ tabiatı, davalarnı çezüv tecribesi, basqığa dayanuvı ,başqalarınen olğan munasebetleri de kire. Misal içün, er şey aman-esen olğanda, biraz zorlanğan adamlar, endi öz areketlerini aqlay bileler. Diger adamlar, aksine, daa quvetli oldılar», – dedi psiholog.
Agressiyanı nasıl toqtatmaq mümkün
Qayd etmek kerek ki, şimdiki vaqıtta, biri-birine zıt kelgen eki gruppa arasındaki kerginlik azlaşmağa başladı. Psiholognıñ aytqanına köre, çoqusıları içün işançlıq zamanı keldi, Qırım tez vaqıt içinde ruslaşıp başladı.
Amma, ekseriyetniñ Ukrainada soyları, dostları, biznes şerikleri qaldı. Onıñ içün, işğalni tanısalar da, tanımasalar da, qalğan devletniñ meselelerini yürekke yaqın alalar.
Eki tarafnıñ barışması içün tevsiyelerini atta Rusiye prezidenti Vladimir Putin berdi. «Canlı bağ» devamında Aqyardan telefon etken qadınnıñ «qorantalarda işğal sebebinden başlanğan davalarnı nasıl al etmek» sualine cevap bererek: «Erte-keç er şeyy yeri-yerine kelir. Eñ esası Ukraina vatandaşları qırımlılarnıñ seçimini ürmet etmek kerekler. Biz, Ukraina ve Rusiye biri-birimizden qaçıp olamamız».
Amma, bu tevsiye al etici olacağında büyük şübe bar. Çünki er gruppa adım atmaq kerek.
Brunova-Kalisetskayanıñ fikirince eki yol bar: qorqularnı azlaştırmaq ve agressiyanı diger eyi yöñelişke doğrultmaqtır.
Aynı zamanda, o, bozulğan munasebetlerni bir qısımı iç bir vaqıt ğayrıdan tiklenmeyceginde emin.
«Kederletmege mecburım. Bazı yaqın insanlar artıq yaqın olmaycaqlar. Lâkin, digerleri beraber yaşanğan vaqialarnı hatırlap, birinci adım yapa bileler. Biri-birine kene de işanırlar. Ve öz emotsiyalarnı özleri idare etip başlarlar», – dedi psiholog.
