Aqmescit civarında qırımtatarlar toplu yaşağan qasabadan Musa Suleymanov tek üç yıl yaşadı. Qısqa ömrü devamında eki silâlı tintüv, bala odasında «maska numayışı» ve ana-babasınıñ beklenmegen ayırılığını kördi. Can bermezden evel bunı hatırlağan edimi? Belki de, yoq. Amma onı bütün Qırım hatırlay.
«Dava qapatılacaq, dep vade etken ediler»
Bir yıl evelsi üç yaşında Musa Vasiyet qasabasınıñ (Mamaq) Armut soqağındaki azbarından ğayıp olğanda anası birden Rusiye polisine muracaat etti. Uquq qoruyıcı organlarından ğayrı, qoranta «Qırım birdemligi», «Qırımtatar göñüllileri» ve «Liza Alert» qıdıruv otrâdınıñ göñüllilerinen bağlandı. Eki künlik büyük qıdıruv işi başladı.
Bir künden soñ tahqiqat organları «çağına yetmegenniñ öldürilüvi» maddesine istinaden cinaiy dava açtı. «Kiçik balağa terbiye berüv ceetinden ana-babasınıñ areketlerine qıymet kesilecek», – dep aytılğan edi Qırımnıñ Rusiye prokuraturasınıñ matbuat hızmeti haberinde. Daa soñra, advokat Lilâ Gemeciniñ aytqanına köre, bütün aile ve bu rayonda yaşağan ve Ruslan Suleymanovnıñ balalarınen oynağan balalar sorğuğa çekildi. Elzara Siferşa, Musa Suleymanovnıñ anası, bir qaç kere poligrafqa razı oldı ve tahqiqatqa kerek olğan bütün malümatnı berdi.
Şimdiki vaziyeti aqqında bir şey bildirmedilerLilâ Gemeci
Bir qaç ay evelsi Musa Suleymanovnıñ davası boyunca tahqiqatçı qorantasınen soñki sefer laf etti. Dava ketişatı ve keçirilgen ekspertiza neticeleri aqqında balanıñ anasına haber etilmedi.
«Dava qapatılacaq, dep söz bergen ediler, amma şimdiki vaziyeti aqqında bir şey bildirmediler. Başta «Çağına yetmegen şahısnıñ öldürilüvi» 105-inci maddesine istinaden dava açılğan edi, soñra «Muqaytsızlıq sebebinden ölümge ketirüv» 109-ıncı maddesine çevirmege vade etkenler, balanıñ ölüminde anasınıñ qabaatı yoq ve bir qaza edi», – dep tarif ete Lilâ Gemeci.
«Mezarına barıp olamadı»
Musanıñ babası, vatandaş jurnalisti ve Aqmescitteki ekinci «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» mabüsi Ruslan Suleymanov, oğlunıñ vefatından yarım yıl keçken soñ Qırımdan çıqarıldı. Şimdi Rostov vilâyetindeki Rusiyeniñ Cezalarnı yerine ketirüv federal hızmeti baş idaresiniñ SİZO-1-nde buluna, onıñ cinaiy davası 2021 senesi mart ayından berli arbiy mahkemede baqıla. Bu vaqıt devamında 50-den çoq mahkeme oturışuvı oldı, ve bu mahkeme esnasınıñ tek başlanğıç seviyesi ola.
Oğlu ğayıp olğanda ve bedeni tapılğanda Ruslan daa Aqmescit SİZOsında edi. Balası qıdırılğanını başta FSB hadimlerinden eşitti, olar kamerasına kelip, Musa qayda olğanını aytmasını talap etken ediler. Ertesi künü balasınıñ ölüm haberini alıp, dayanamayıp esini coydı. Kamerasında olğan diger insanlar sabır etmege yardım etti. O vaqıt Alim Sufyanovnen bir kamerada tutulğan edi – o da aynı qabaatlav esasında tutulğan siyasiy mabüs ola. Kameradaki qomşuları ellerinde olğan apishane imkânlarınen oña yardım etti.
Oğlu vefat etkeni munasebetinen tek olar degil, Aqmescit SİZOsınıñ hadimleri de taziyelerini bildirgen edi. Qıdıruvnı haberlerden ve içtimaiy ağlarda paylaşqanlarından taqip etkenler.
Tezden oğlum sağ-selâmet tapılır, dep soñuna qadar ümüt ettimRuslan Suleymanov
«Tezden oğlum sağ-selâmet tapılır, dep soñuna qadar ümüt ettim. Telükeli qıdıruv yerleri qapatılğanına dair er bir haberden soñ ümütim quvetleşken edi. Amma çaresi olmağan şey oldı. Musa qorantamızda tek üç yıl yaşadı – çoq degil, amma Rabbime o qadar nurlu bir oğul bergeni içün şükürler etem. Ağır ve yeri toldurılmaycaq bir ğayıp. Balaları ğayıp olğan ve er kün tezden qaytacağına işanğan ana-babalarnıñ er kün ne is etkenlerini kördim», – dep yazdı oğlunıñ ölüminden bir qaç künden soñ cemaatçılıqqa yollağan mektübinde Ruslan.
Bu faciadan soñ SİZO memuriyeti Ruslanğa doğmuş qardaşı Eskender Suleymanovnen körüşmege izin berdi. Onı bir qaç aydan soñ apiske alıp, aynı tahqiqat izolâtorına qapatqan ediler. Bundan ğayrı, oña qol tutacaq ve laf etecek psiholog berildi – özüne bir şey yapmasın ya da başqa aqibetleri olmasın dep. «Psiholognıñ sualleri, mence, daa çoq tahqiqatqa meraqlı edi», – dep hatırlay advokat Lilâ Gemeci. O künleri müvekkiline sıq-sıq kele edi. Lilâ onı izolâtorğa nevbetsiz kirsetken advokat zenaatdaşlarınıñ qayğıdaşlığını is etken edi.
2021 senesi fevral ayında Ruslan başqa tahqiqat izolâtorına etap etildi. Oğlunıñ mezarına öyle de baralmadı.
Eñ esas şeyni yapmağanım içün canım ağıra, oğlum, Musanıñ – can parçamnıñ mezarına baramadımRuslan Suleymanov
«Seni sımarlağanlar!» – üküm kibi eşitildi kamerada 2021 senesi fevralniñ 1-ne keçer gecesi. Kamerada olğanlar ve men bu haberge kederlendik. Bu vaqıt devamında bir-birimizge alıştıq. Mında qorqunç cinayetçiler otura, dep tüşünmeñiz. Ebet, yañlış yapqanlar da bar, amma çoqusı sistemanıñ reineleri oldı. O an aqlıma çoq şey keldi: Qırım kene elvida, tuvğanlarım: anam, babam, balalarım, apayım, bu haberge nasıl dayanacaqlar? Eñ esas şeyni yapmağanım içün canım ağıra, oğlum, Musanıñ – can parçamnıñ mezarına baramadım, mahkeme izin bermedi», – dep yazdı Rostov-na-Donudan Ruslan.
«Qırımtatarlar artıq büyük kontrol altında buluna»
Musa Suleymanovnı biñlernen insan qıdırdı: em Rusiye polisiniñ hadimleri, em kinologlar, em Qırımdaki Rusiye Fevqulâde vaziyetler nazirliginiñ hadimleri, em göñülliler. Olar yaqınlarda olğan bütün rayonlarnı cayav keçip, onlarnen kameranıñ qaydlarını baqtı, oşağan bala aqqında kelgen er bir haberni teşkerdi. Amma bu eki kün devamında Musa evniñ yanındaki çirkef çuqurında edi. Sudmedekspert baqıp, ğayıp olğanından berli bedenniñ çuqurda olğanı birden belli ola, dep ayttı. Balanı eki qıdıruv koordinatorı tanıdı – Şevket Semedlâyev ve Muhammad Mustafayev.
«Liza Alert» ve Tahqiqat komitetiniñ insanlarnı, göñüllilerni kütleviy şekilde celp etmek içün emsalleri oldı. Bir yıldan soñ körüşken ve bu aqta laf etken pek farqlı insanlarım özüne «ormanlarğa barğan üçünci gruppa» dep aytqan edi. Anda «saqallı», tatar, rus, «maşina tamircileri», «baylar» yoq edi. Anda er kes «8 Gruppası», «Özen gruppası» olğan edi», – dep paylaşa hatırlavlarını Şevket.
Qıdıruvlardan soñ Fevqulâde vaziyetler nazirliginiñ hadimleri eñ faal göñülliler mukâfat ala bile dep, şahsiy malümatlarını aldı. İdare etken, yöneliş köstergen, reberlik yapqanlar çoq degil edi, amma faal olğanları yarımada içün büyük ve körüngen oldı. Biñlernen göñüllinen beraber adiy urbada onlarnen FSB hadimi ve «E» merkeziniñ hadimleri bar edi. Olar vaziyetni balanıñ cenazesine qadar kontrol etti.
Qırımtatarlar artıq daa büyük kontrol, meraq altında buluna. Daa çoq mütehassıs mevzumıznı «baqmağa» tırışacaqŞevket Semedlâyev
«Qırımtatarlar artıq daa büyük kontrol, meraq altında buluna. Daa çoq mütehassıs mevzumıznı «baqmağa» tırışacaq. Üç saat içinde, kerek olğanda, bir-eki on biñ insannı akimiyetsiz ve reberlik organları olmağanda toplap oldıq. Farqlı baqışlarğa baqmadan, er kes qoşuldı», – dep eminliknen ayta Şevket.
Prezidentlerniñ telefon subetleri
2020 senesi iyülniñ 26-nda, Musanıñ bedeni tapılğan ve qıdıruvlar bitken soñ, Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy Rusiye prezidenti Vladimir Putinnen babası – vatandaş jurnalisti ve Aqmescitteki ekinci «Hizb ut-Tahrir davasınıñ» mabüsi Ruslan Suleymanovnı azat etüv meselesini muzakere etti. O ve doğmuş qardaşı, Eskender Suleymanov, üç yıldan berli SİZOda bulunalar. Al-azırda Qırımda qullanılğan Rusiye qanunları olarnıñ diniy ve siyasiy baqışlarını terroristik olaraq tasnif ete.
Belli bir müddetke tuvğanları ve köydeşleri bu dialognıñ semereligine inandı. Bu facialı ikâyeniñ külminatsiyası, sözniñ yahşı manasını aytsaq, Ruslan Suleymanovnıñ SİZOdan azat etilmesi ya da eñ azından oña oğlunıñ cenazesine kelmesi içün izin berilmesi olmaq kerek edi. Amma mücize olmadı. Davadaki tahqiqat gruppasınıñ sabıq reberi Sergey Mahnev böyle meselelerde «reberlikniñ» iradesine esaslanıp, izin bermege razı olmadı. Kiçkene Musanıñ cenazesi babasız keçti.
Bir yıl keçti, Suleymanovlarnıñ qorantası ayrı qala – Ruslan SİZOda buluna, ana-babası, apayı ve balaları onı üç yaşında Musa bir daa qaytmaycaq evde bekley. Köydeşleri ve göñülliler olarğa qol tutmağa tırışa – bayramlarğa yardım ve ediyeler ketire, apiske alınğan qoranta azalarını soray. Mamaqtaki Armut soqağınıñ 8-inci evine ketken yolnı insanlar navigatorsız ve haritasız bile.
Terroristlerge ve qorantalarına kimse yardım qolunı uzatmaz ediZera Suleymanova
«Torunım coyulğanda yüzlernen farqlı millet insanı, göñülliler onı qıdırdı. Biñlernen insan Musanı soñki yolğa ozğardı. Groznıy, Kyiv ve dünyanıñ bir çoq şeerinde onıñ hatırasına dualar keçirildi. Dünyanıñ çeşit köşelerinden taziyeler kelgen edi. Demek, bu akimiyetniñ fikrine köre, bütün dünya terrorizmni destekley? Terroristlerge ve qorantalarına kimse yardım qolunı uzatmaz edi», – dep kedernen ayta Musanıñ qartanası Zera Suleymanova.
2020 senesi avgustnıñ 22-nde Ukraina prezidenti Volodımır Zelenskıy daa bir telefon subetini kerçekleştirdi, bu sefer Türkiye Cumhuriyeti prezidenti Recep Tayyip Erdoğannen laf etip, Rusiye tutqan 20 qırımtatarınıñ taqdirini muzakere etti.
«Rusiye qanunsız tutqan 20-den çoq qırımtatarı qayd etilgen yañı cedvelimiz bar. Olarnıñ arasında Qırımda elâk olğan üç yaşında oğlançıqnıñ babası Ruslan Suleymanov da bar», – dep ayttı o, Erdoğanğa.
Bu muzakerelerniñ neticelerini kimse bilmey, amma şimdi, Musanıñ ölüminden bir yıl keçken soñ, Rusiye ve Ukraina akimiyetleriniñ vekilleri bir deñişüv aqqında açıq-açıq aytmay.
Ukraina Tış işler nazirligi halqara toplulıqnıñ diqqatını Qırımdaki repressiyalarğa celp etmek maqsadınen itibarlı siyasetçi, aq qorçalayıcı, jurnalistler olacaq cemaat tanığan çetel şahıslarınıñ advokatsion mentorlıq teşebbüsini yerine ketire.
Teşebbüske köre, apiske qanunsız alınğan doquz vatandaş jurnalistinden er biri şahsiy mentornıñ destegini alacaq, o, da siyasiy mabüsniñ ikâyesini bütün dünyağa tanıtacaq. Ruslannıñ dostu ve apiske alınmazdan evel yaşağan yerinde qomşu olğan vatandaş jurnalisti Osman Arifmemetovnıñ davasını halqara toplulıqta ABDli felsefeci ve siyasetşınas Francis Fukuyama taqdim etecek. Suleymanovlar qorantası Ruslanğa kim destek kösterecegini daa bilmey, amma haberni sabırsızlıqnen bekley.
Ukraina Tış işler nazirliginiñ saytında Ruslan Suleymanovnıñ Kreml mabüslerine qol tutmaq maqsadı olğan «Yıqılmağanlar» leyhası içün yazğan mektübi derc etildi.
«Onsız yaşamağa ögrenemedik»
Musanıñ anası oğlunıñ ölümine sessiz dayandı, cenaze künü ve ondan soñ yayğara çıqarmadı. Tabiatı ve zihniyeti şahsiy acını açıq köstermege izin bermedi. Qadınnıñ közyaşlarını tek yaqın soyları, qomşu ve balaları kördi.
Zera Suleymanova, Musanıñ bitası, yaşına baqmadan, oğulları evge qaytsın dep faal küreşe. Halqara jurnalistlerge, Ukraina neşirlerine intervyü bere, faallernen körüşe. Amma torunınıñ vefatı aqqında aytılsa, közyaşlarını tutıp olamay.
Musa pek aqıllı, medeniy bir oğlançıq olıp ösken edi, yürip başlağanda babası ve emcesi endi yoq ediler. Olarnı unutmasın dep, fotosüretlerini köstere edik. Bir kere Ruslannıñ fotoresimini kösterdik, soñ şaşıp yürgen edi: babam yaşmı? Er saba azbardan maña çeçek ketire edi, quruğan çeçeklerni alâ daa saqlayımZera Suleymanova
«Musa pek aqıllı, medeniy bir oğlançıq olıp ösken edi, yürip başlağanda babası ve emcesi endi yoq ediler. Olarnı unutmasın dep, fotosüretlerini köstere edik. Bir kere Ruslannıñ fotoresimini kösterdik, soñ şaşıp yürgen edi: babam yaşmı? Er saba azbardan maña çeçek ketire edi, quruğan çeçeklerni alâ daa saqlayım. Birinci sözlerini men ögrettim», – dep hatırlay qadın.
Bu yıl devamında yerli faaller qorantağa qora qoymağa ve azbarnı abadanlaştırmağa yardım etti.
Elzara Siferşanıñ büyük oğlu Muhammad bu yıl altıncı sınıfqa, kiçik qızı Asiya birinci sınıfqa baracaq. Olarnı aqayı qaytar ümütinen östüre: «Onsız yaşamağa ögrenemedik. Yaşayım, başqa çarem yoq. Bu sınavnı birden Qabul ettim. Balalar bunı maneviy olaraq pek ağır qarşıladı, olarğa baqsañ körüne. Oğlumnıñ duyğuları deñişti, öse, qayğılarını aytmay, amma ana olaraq er şey körem. Qızım Asiya Musanı toqtamayıp hatırlay ve onıñ aqqında mında bir yerlerde yüre, yanımızda sağ kibi ayta. Er şey eskisi kibi olsun dep, Ruslan ve Eskenderniñ qaytmasını bekleymiz».
Lutfiye Zudiyeva, qırımlı aq qorçalayıcı, «Qırım birdemligi» cemaat birleşmesiniñ koordinatorı
«Bloglar» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Qırımdaki «Hizb ut-Tahrir davaları»
«Hizb ut-Tahrir davası» boyunca apiske alınğan ve mahküm etilgenlerniñ imayecileri olarnıñ taqip etilmesi diniy sebeplernen bağlı olğanını tüşüne. Advokatlar qayd etkenine köre, Rusiye uquq qoruyıcı organları tarafından bu dava boyunca taqip etilgenler – ekseriyeti qırımtatarlar ve ukrain, rus, tacik, azeri ve islâm dinini kütken diger millet vekilleri. Halqara uquq işğal etilgen topraqlarda işğalci devlet qanunlarını kirsetmege yasaqlay.
«Hizb ut-Tahrir» halqara islâm siyasiy teşkilâtı, bütün musulman devletleriniñ islâm halifeligine birleştirilmesini öz maqsadı olğanını ayta, amma olar, bu maqsatqa irişmek içün terroristik usullarnı red ete ve Rusiyede adaletsiz taqip etilgenini ayta. Rusiye Yuqarı mahkemesi 2003 senesi «Hizb ut-Tahrir» teşkilâtını 15 «terrorist» birleşme cedveline kirsetip, onı yasaq etti.