Bu bir küreş. «Qırım inciri» edebiyat yarışınıñ dördünci kitabı

«Starıy Lev Neşriyatında» Qırım inciriniñ» dördünci cıyıntığı dünya yüzüni kördi. Bu leyha 2019 senesi Ukrayına institutınıñ baş müdir muavini Alim Aliyev ve Lviv yazıcısı Anastasiya Levkova tarafından başlatılğan edi. Mında qırımlı yazıcı ve tercimanlarnıñ işleri, yarış ğalipleriniñ eserleri kire. Leyha şartlarına köre, ukrayın ve qırımtatar tillerinde yazğan ve bu eki tilden tercime etken müellifler iştirak ete.

Yañı cıltnıñ adı Küreş. Leyha qurucılarından biri Alim Aliyev qayd etkenine köre, tek sport küreşi degil. Bu cıltqa kirgen eserler, diger cıltlardakiler kibi, qırımtatar ve ukrayın kimligini saqlav küreşini, sağ qaluv meselesi olğan cenkni köstere. Ukrayınlerge olarnıñ halqı, tili ve tarihı yoq, topraqları «Novorossiya», buña razı olmağanlar ise natsist dep aytılsa, mahsus hızmetler ise qırımtatar ve ukrayın siyasiy mabüslerinen apishanelerni toldursa, gibrid sürgünlik kerçekleştirse, Amerika tarihçısıTimoti Snayder «İncir nutqunda» aytqanı kibi, bu zaten imperatorlıq ve kolonial cenk ola. Ve istilâcı – Rusiye, bizler ise işlerini taşlap, topraq, tarih, til ve yaşamaq aqqımıznı qorumalımız...

Ukrayın tilinde Qırım aqqında inşalardan ibaret birinci qısmı çeşit Qırım vaziyetleri aqqında bir qaç qabiliyetli, hususan psihologik baqıştır. Yuliya İlühanıñ «Tramontana» ikâyesi olıp keçkenlerge felsefeviy taraftan baqmayıp, adiy psihologiya seviyesinde gençten Rusiyege qarşı cenkte iştiragine qadar bir yolu olğan yaş bir oğlan aqqında tarif ete. Qırımda bulunğan bir aftası, turmuşı oña o qadar tesir etti ki, bam-başqa bir insan oldı.

Yelena Makarçuk «Krım.1921» ikâyesinde 20-nci yıllarnıñ Qırım açlığınıñ insan ikâyesini tarif etti. Leylâ Rustem qızı «Sagideniñ tüşleri» ikâyesinde qırımtatar qadınınıñ ayatını quvanç ve kederlerinen tarif etti.

«Qırım inciri» cıyıntığınıñ hususiyetlerinden biri işğalci rejimniñ apishanelerinde yatqan müelliflerge berilgen söz oldı. Alim Aliyev yazğanına köre, «apisten edebiyat» janrı avtoritar rejimlerge baqmadan bar ve olarnıñ cinayetlerini qayd ete. Bu cıyıntıqta işğalci akimiyetniñ apishanesinde tutulğan Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini ve vatandaş jurnalisti Nariman Celâlnıñ «Meni almağa kelgenlerinde» ikâyesi, vatandaş jurnalist Server Mustafayev ve faal Asan Ahtemniñ yazğanları bar. Nariman Celâlnıñ ikâyesi apiske alınmazdan evel bir qaç ay devamında yapqan işiniñ tarifidir, dep aytmaq mümkün. O, alman papazı Nimöllerniñ sözlerini hatırlay, natsist Almaniyada kommunist, sotsialist ve yeudiylerni apiske alğanda indemedi, onı ise almağa kelgenlerinde qorçalaycaq adam qalmadı. «Meni almağa kelgenlerinde qorçalaycaq birisi olsun dep çalıştım er vaqıt. Menim içün degil, epimiz içün», – dep yaza Nariman Celâl.

Qırımtatar tilinde nesir bölüginde Hatice Velişayeva, Dilâver Zinetdinov, Server Mustafayevniñ ikâyeleri bar.

Dördünci kitapnıñ daa bir hususiyeti qırımtatar tilinde yazılğan bütün eserlerniñ eki kere basılğanı oldı – kiril urufatında, latin urufatında. Qırımtatar tili içün tarihiy yazma arap urufatı ola, İsmail Gasprinskiy meşur «Tercimanını» da arap urufatında bastırğan edi. Onı 1929 senesine qadar qullanğan ediler. 1929 senesinden 1938 senesine qadar Qırımda latin urufatı qullanıldı, 1938 senesinden başlap ise kiril urufatına keçtiler. 1991 senesi Ekinci Qurultay qırımtatar tilini latin urufatına keçirmege qarar berdi, yavaş-yavaş latince qullanılıp başlandı ve şimdi ekisi de qullanıla. 2021 senesi sentâbr ayında Ukrayına Nazirler şurası tamır halqnıñ inkişafını tüşünip, qırımtatar tilini latin urufatına keçirüv qararını qabul etti. Lâkin bu islâatnı tez ve qolay kerçekleştirmek imkânsız ola, ve şimdi qırımtatarlar dördünci «Qırım incirini» qoluna alıp, eki urufatnı qıyaslay, inceliklerini ve hususiyetlerini añlay bile.

Dördünci cıyıntıqta, evelki kitaplarda olğanı kibi, ukrayınceden qırımtatarcağa ve aksine tercimelerge diqqat ayırıla. Bu bölük oquyıcılarnı eki edebiyatnıñ ulu eserlerinen tanıştırğanlarğa meraqlı ola. Bu kitapta ukrayın tilinden tercime yapqan Elnara Batırova qırımtatarlarnı Mıkola Lısenkonıñ Mıhaylo Starıtskıynıñ sözlerine yazğan «Niç yaka misâçna, zorâna, yasnaya...» yırınıñ tercimesinen tanıştıra. Ayşe Cemileva oquyıcılarğaGrığor Tütünnıknıñ «Voğnık daleko v stepu» kitabınıñ «Oddavalı Katrü» qısmını qırımtatar tiline tercime etip teklif ete. Gulnara Cemileva Vasıl Sımonenkonıñ «Çekannâ» şiiriniñ tercimesini taqdim ete.

Ukrayın oquyıcıları Marına Gavrüşinanıñ tercimelerinde Aşıq Ömerniñ şiirlerinen tanış ola bile. Terciman İnessa Dolennik qırımtatar şairesi Aliye Kenjaliniñ «Sandıq Qaya» şiirleriniñ tercimelerini teklif ete.

Ukrayın tilinde Qırım aqqında şiiriyet de oquyıcılarğa pek çoq meraqlı şeyler teklif ete. Valeriya Sergeyeva, Yekaterina Boyko, Saşko Kulçıtskıy, İgor Mitrov ve Mıkıta Rıjıhnıq şiirleri. Kitap tertipçileri içün bu pek meraqlı, çünki bütün eserler serbest şiir şeklinde yazılğan. Ebet, manaları teren, acayip sımalarnen ve beklenmegen qıyaslavlarnen zengin, amma böyle şiirler zengin ve güzel ukrayın tilini aks ettirmey. «Qırım inciriniñ» vazifelerinden biri ise qırımtatar tiliniñ zenginligini ukrayınlerge, ukrayın tiliniñ zenginligini ise qırımtatarlarğa köstermek ola. Bundan ğayrı, em klassik, em zemaneviy ukrayın şiiriyetiniñ ekseriyeti verlibrnen yazılmay. Bu şiirler «Niç yaka misâçna, zorâna, yasnaya...» ya da Vasıl Sımonenkonıñ şiirlerinde olğanı kibi, kitapnıñ diger saifelerinde olğan ukrayın tiliniñ güzelligini köstermey. Ve şu sebepten bu bölük qaidelerge köre yazılğan şiirlerni, yani verlibrlerni talap ete. Amma bu sefer yoq, ne yazıq ki.

Ve niayet dördünci cılt oquyıcılarğa qırımtatar tilinde bala edebiyatını teklif ete, bu bölük tamır halqnıñ medeniyetine qoşulmağa, ukrayın medeniyetiniñ menimsemesine faydalı olacaq.

«Qırım inciri» kitapları eki halqnıñ biri-biriniñ teren medeniyetlerini ögrenüv leyhası olaraq, şübhesiz, em tarihiy, em medeniy, em edebiy ceetten emiyetli ola. İstidatlı yaş edebiyatçılar, yarış ğalipleriniñ eserleri em süjet, em tabiatlarnıñ şekillendirilüvi, em til aletlerini qullanuv, em bir tilden digerine tercime ceetinden büyük ustalıqnen yazılğan. Bes-belli ki, Ukrayınada böyle leyhanıñ kelecegi parlaq, imperialistik cenkte ğalebe qazanğan soñ ise daa zengin olacaq, edebiyat milletlerara işbirligi içün daa keniş imkânlar elde etecek.

Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün:https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.