Mahsus Qırım.aqiqat içün
Quvetçilerniñ tirenüvine baqmadan, qırımlı aq qorçalayıcılar konferentsiya keçirip, yarımadada insan aqlarınıñ eñ aktual bozuluvlarını muzakere etti. Cemaat faalleri bu saada angi problemlerni qayd etti, halqara qurulış ve Ukraina akimiyetiniñ organlarından ne istedi?
Ekinci ıntıluv
Teşkilâtçılar körüşüvni insan aqlarını qoruv künü munasebetinen keçirmege istedi. Faqat dekabrniñ 10-nda toplaşqanlarğa konferentsiya olmaycaq, dep ilân etmege mecbur oldı – quvetçiler bina saibine basqı yaptı ve o, salonnı kirağa bermekten vazgeçti. Böyle bir şey beklense de, Rusiye işğal etken Qırımnıñ insan aqları vaziyeti pek yahşı kösterile, «geştalt» açıq qaldı.
Amma bir künden soñ, ekinci kereden, tedbir ötkerildi. Onıñ hususiyeti şu ki, insan aqlarınıñ bozuluvları aqqında qırımlılar ayttı.
«Er kün, öz ayatında, yaşayışında Qırımda olğanlarnı is etken Qırım sakinleri bunı mında tarif eteler», – dep paylaştı fikrini qırımtatar milliy areketiniñ faali Nariman Celâlov.
Onıñ fikirince, Qırımdaki insan aqlarını bozuv aqqında aytmaqnen beraber olarğa cevap bermek kerek, ilk evelâ da – bunıñ bütün inceliklerini bilmeli, çünki çoqusı allarda bu dos-doğru sert bozuvlar olmay, diqqatnen közetmegen içün az körüngen esnaslardır. Böyle esnaslardan biri eali deñiştirilüvi ola, bu aqta aq qorçalayıcı Abdureşit Cepparov konferentsiyada ayttı.
Qırımnıñ neokolonizatsiyası
Aq qorçalayıcı çıqışta bulunıp, işğal başından berli Rusiye akimiyeti yarımadada faal kolonizatsiyanı başlattı, dep ayttı. Başta bunıñ içün qırımtatarlarnıñ yañı sürgünligi aqqında öşekler qullanıldı, soñra – insanlar hırsızlandı ve tamır halqqa qarşı diger repressiyalar oldı. Maqsat Qırımda işğalden evel yaşağanlarnı qorquzıp quvmaq edi.
Diger taraftan, Qırımnı terk etken sakinler yerine Rusiye akimiyeti arbiylerni, küç müessiseleriniñ hadimlerini ve yerli memurlarnı faal sürette ketirmege başladı. Abdureşit Cepparov raqamlar aqqında aytıp, köçip kelgenlerni esaplav yekâne usuliyeti yoq ve farqlı menbalarda raqamlar farqlı ola, dedi.
Lâkin, onıñ fikirince, esnas büyükligi aqqında bir qaç alâmetke köre aytmaq mümkün. Hususan yañı çoq qatlı mesken massivlerine baqmaq mümkün.
«Qırımlılarnıñ satıp aluv qabiliyeti şu ki, biz böyle daireler (o qadar – QA) satın alamaymız», – dep qayd etti aq qorçalayıcı.
Kimlikke qarşı darbe
Belli qırımtatar cemaatçısı ve advokat Emine Avamileva konferentsiyada qırımtatar ve ukrainlerniñ kimligini silüv areketleri aqqında aytıp, mektep talebelerini ana tilinde tasil almaq aqqından kimse dos-doğru marum etmek, dep qayd etti.
«Amma böyle insanlar peyda olsa, müdir olarğa ayta: oda yoq, yahşı oca yoq, balalarıñız doquz yıl başqa tilde oqusa, yekâne devlet imtianını nasıl berecekler. Olarnı tüşüniñiz», – dep añlata Emine Avamileva. Onıñ bildirgenine köre, bundan ğayrı ana-babalarnı mektep memuriyeti tarafından menfiy yanaşuv, yaramay baalar ve yaşdaşları tarafından açıq zorbalıq qorquza.
Bu bir taraftan. Ekinci taraftan ise aq qorçalayıcılar mektepke serbest kirip olamay. Mekteplerniñ özünde de ana tilinde tasil almaq aqqını temin etmek içün derslikler, zemaneviy programmalar ve tecribeli ocalar yetmey.
Ve Qırım akimiyeti bu problemlerni muzakere etmekten uzaqlaşa. Cemaatçınıñ malümatına köre, dekabrniñ 8-nde olar yerli tasil nazirliginiñ vekillerinen forum-dialogını keçirmege planlaştıra ediler, amma böyle tedbirni keçirmek içün bütün meydançıqlar blok etildi. Ana tilinde tasil aluv – milliy kimlikni silgen usullardan biridir. Emine Avamileva diger usullar olaraq qırımtatar ve ukrain tillerinde kütleviy haber vastalarınıñ qapatılmasını ve Qırım akimiyetirniñ qırımtatar ve ukrain tilleriniñ Qırımda devlet tili olaraq qullanuv mehanizmini pekitecek qanun leyhasını qabul etmekten vazgeçkenini qayd etti. «Bugün bu tillerniñ devlet tili olğanını tek taqlit eteler», – dedi Emine Avamileva.
Bala aqları trend degil
Daa bir cemaat faali Lenura Yengulatova, Qırımda bala aqları tek ana tilinde ders berilmegeninen sıñırlanmay, dep qoştı. Onıñ qayd etkenine köre, mında uquq qoruyıcılarnıñ ösmürlernen ana-babasız keçirgen profilaktika subetleri, balanıñ diger regionda qayd olğanı içün mektepke alınmaması, qoranta sebeplerine emiyet berilmeyip, ana-babadan birisini Qırım tışına çıqarılmasını qayd etmek mümkün.
Lenura Yengulatova, ana-babaları siyasiy taqip – tintüv ve apis cezalarınıñ – qurbanı olğan balalarğa ayrıca diqqat etti. «Böyle tedbirler tecavuz, zorbalıqnen keçe. Cam ve qapular saba saat beşte qırıla. Ana-babalardan biri ya da ekisi qorqutıla. Qırımda 160-tan çoq bala böyle travmatik vaziyetni is etti», – dep qayd etti cemaatçı.
Onıñ malümatına köre, Avropa mahkemesi Rusiye uquq qoruyıcılarınıñ diqqatını bu problemge celp etip, balalarnı psihologik yaradan qorumaq içün mahsus tedbirler vaqtında balalar olğanına emiyet bermege talap etti. Faqat, Lenura Yengulatovanıñ aytqanına köre, bugün yarımadada bala aqlarını qoruv trend degil. Stress vaziyetlerge oğrağan balalarnıñ ana-babaları ömür arqadaşlarınıñ cinaiy taqibinen oğraşqanı içün quvetçilerniñ areketlerini şikâyet etmey.
Parovoz ögünde
İşğalci akimiyetke hızmet etken Qırım kütleviy haber vastaları repressiyalar ve insan aqları saasındaki problemler aqqında bildirmey. «Olar parovoz ögünde çapalar, çünki şimdiki akimiyetniñ imperiya ve şovinist mefküresine bütünley qoltuta», – dep ayttı «Qırım» gazetiniñ muarriri Bekir Mamutov. Onıñ bildirgenine köre, çetel jurnalistlerine Qırımdaki vaziyet meraqlı degil ve olar mında kelip, er şeyni öz közünen körmege tırışmay.
Söz serbestligi vaziyeti internet saasında olğan sıñırlavlarnen pek yahşı is etile. Bu aqta «Nefes» cemaat teşebbüsiniñ faali Elmaz Akimova tarif etti. Onıñ aytqanına köre, Qırımda bir çoq ukrain saytı blok etildi, ve yıl-yıldan blok etilgen resurslarnıñ sayısı arta. Akimova, Qırım Ukraina olğanını aytıp, cinaiy taqipke oğrağan jurnalist ve faaller aqqında da hatırlattı.
Yardım ve kontrol bekleymiz
Qırımlı aq qorçalayıcılar halqara toplulıqnıñ vekilleri Rusiyege ileride de halqara uquq çerçivesindeki vazifeler ve işğal etilgen yarımadada insan aqlarınıñ bozuluvlarını azğarğa endirmek kerek olğanını hatırlatacaqlar, dep ümüt ete
Konferentsiya iştirakçileri seslendirgen qararda Rusiye işğal altındaki topraq içün belgilengen halqara uquq talaplarına riayet etmey ve PACE qararları ve Halqara mahkemeniñ ara qararına köre vazifelerini körmemezlikke ura, dep qayd etildi. Şunıñ içün qırımlı aq qorçalayıcılar halqara toplulıqnıñ vekilleri Rusiyege ileride de halqara uquq çerçivesindeki vazifeler ve işğal etilgen yarımadada insan aqlarınıñ bozuluvlarını azğarğa endirmek kerek olğanını hatırlatacaqlar, dep ümüt ete.
Bundan ğayrı, qırımlı aq qorçalayıcılar halqara teşkilâtlardaki zenaatdaşlarını Qırımda halqara közetüv missiyalarınıñ resmiy bulunuvını talap etmege devam etmesine çağıra. Böyle missiyalarnıñ olması yarımadada insan aqlarınıñ bozuluvlarını eksiltmege yardım ete bile. Qarar metnine köre, qırımlı faaller, insan aqlarınıñ bozuluvına ketirgen sıñırlavlar içün işğalci akimiyet mesüliyetiniñ mehanizmi halqara seviyede pekitilse, fayda olur edi, dep tüşüne. Ukraina akimiyet organlarınıñ da işi bar. Qırımda insan aqlarınıñ bozuluv meselesini diplomatik tedbirlerde daa faal sürette kötermek, qırımlılar içün ukrain tilinde uzaqtan tasil aluv programmalarını keliştirmek, işğal etilgen Qırımda olıp keçkenler aqqında haberlerni devlet içinde daa faal şekillendirmek kerek.
