Qırımtatar halqınıñ Qırımdan sürgün etilmesiniñ yıldönüminde Qırım.Aqiqat yarımadada sürgün etilgenlerniñ cografiyası ve rengini tasvir etmege tırışa. Belli Qırımlılar tuvğanları nasıl ve qayda yaşağanları ve olarnı yarımada ile qaysı yerler bağlağanı aqqında aytıp bereler.
Evel öz tuvğan köyleri aqqında qırımtatar halqınıñ milliy lideri Mustafa Cemilev ve qırımtatar aktörı ve rejissörı, QMC -de nam qazanğan artist, «Qırım evi» işhanesiniñ müdiri Ahtem Seitablayev aytıp berdiler.
Endi Qırımdaki küç yerleri ve eñ büyük ğaybı aqqında Ukraina Tış işler naziriniñ birinci muavini Emine Ceppar aytıp bere.
–Emine hanım, sürgünlikten evel siziñ tuvğanlarıñız qayda yaşay ediler?
–Yazıq ki, amma tuvğanlarımnıñ sürgün etilgen bazı meskün yerler artıq yoqtır.
Baba taraftan qartbaba ve bitam bir köydenler, adı Oyrat. Bu Aqmeçit rayonı, Qırımnıñ ğarbiy tarafı.
Ne içün adı Oyrat olğanınıñ farqlı versiyaları bar. Olardan biri, bu çol kinazları, anda yaşağan esas qabile – Oyratlar. Bu, qorantanıñ ve soynıñ etrafında bir qasaba peyda olğan ve buña ait bir ad bar. Başqa bir versiya, anda «raatlanmaq» içün bir yolcu toqtağan. Qırımtatar tilinde bu söz raatlanmaq. Amma menimce, birinci versiya daa ziyade esaslı.
Ana taraftan bitam Aq-Şeyh rayonında yaşay edi. O zaman qasabanıñ adı Haymançi edi. Şimdi o yoq.
Babamnıñ anası Aluştadaki Körbekül qasabasından sürgün etildi, şimdi onıñ adı İzobilnoye.
Asılında alâ daa mevcut olğan tek odır. Bu pek belli qasaba. «Kör» –körmegen, «bek» – bay adam. Amma bunıñ nasıl ikâyesi olğanını bilmeyim. Atta qasabanıñ adınen türkü bar «Körbek Haytarması».
–Yani, Oyrat, Haymançi ve Körbekül, qırımtatarlarnıñ sürgün etilgeni kibi bu meskün yerlerniñ yoq olmasınıñ nümünesidir? Ne ile olar belli? Adamlar anda nasıl yaşay ediler?
–Yazıq ki, amma qasabalarnıñ nasıl olğanı, anda qaç ev edi, adamlar nenen oğraşqanı belli degil. Bitamnıñ aytp bergenine köre, yaqın bir yerde tütün zavodı bar edi ve Haymançide yaşağan adamlarnıñ çoqusı onıñ içün çalışa ve tütün östüre edi.
Oyrat deñiz yanında, bu pek dülber bir yer. Anda qayalar, qum edi. Qasaba bu qum sayesinde belli edi, onı daa evlerniñ quruluvı içün işlete ediler. Men bilgenime köre, onı Qırımnıñ türlü köşelerine alıp kete ediler.
Körbekül balaban bir köy edi. Anda serviler öse, taze ve temiz ava, dağ capları edi. Daa anda çoq meyva asrala edi.
Dağlarda nasıl etip mevalar asrala edi, menimce pek hucurdır. Bilesizmi, mümkün eken. Bunıñ aqqında araştırmacılarnıñ çoqusı yaza: sürgünlikten soñ suvnıñ qorunma ananesi nasıl ğayıp oldı. Qırımda ekosistemanıñ hususiyetleri sebebinden suv tapıp alına edi. Cenübiy Qırımda suv boruları sistaması bar edi ve bu sebepten qırımtatarlar arasında çiftçilik yahşı inkişaf ete edi. Ve Qırımnıñ cenübiy ve merkeziy qısımlarında olğan meyva ve sebzelerni Rusiye imperiyasına alıp kete ediler.
–Sürgünlikten evel tuvğanlarıñız Qırımda nenen oğraşa ediler?
–Çoq şey bilmeyim. Bu, aileniñ tarihını aman-aman bilmegenimiz bir cinayetniñ neticesidir. «Soyunı bilmegen İvanlarnı» yapmaq içün qırımtatarlarğa qarşı böyle siyaset kerçekleştirile edi. Bu sovet ükümetiniñ maqsadı edi.
Birinci ilhaqnı hatırlasaq, II Yekaterina Qırımnı zapt etkende, baba taraftan qorantamız zadegânlar edi. Yazıq ki, amma bunı tasdıqlağan iç bir vesiqam yoq, çünki qorantamnıñ aqqında bütün arhivler, vesiqalar yoq etildi. Amma ağız-ağızdan aytılıp kelgen malümatqa köre, babamnıñ soyu pek zengin edi, olarnıñ pek çok toprağı bar edi, aman-aman bütün ğarbiy Qırım.
Qave, bazar ve esnaflar. Qırımtatarlarnıñ sürgünlikten evelki turmuşı (fotoresimler)
Ana taraftan soylarımnıñ çoqusı topraqta çalışa edi. Qırımnıñ birinci ilhaqından soñ soylarımnıñ bir qısmı Türkiyege ketti ve qorantalar bölündi. Bugünde tuvğanlarımnıñ bir qısmı Türkiyede yaşaylar, amma olar kimler, bilmeyim.
–Qoratañıznıñ sürgünlik ile bağlı angi ikâyesi aqlıñızda eñ çoq qaldı?
–Sürgünlik, bu balalıqtan qartbaba-bitalarımdan eşitken ikâyedir. Bunı aytıp, ne içün ağlağanlarını añlamay edim. Çünki yıllar keçken soñ Qırımda, qorantaları ile beraber olıp ne içün bunı alâ daa unutıp olamağanlarını añlamay edim.
Amma şimdi men olarnı añlayım. Bu, belki de yıllar devamında kollektiv bir kollaboratsiya yolu ile nesiller tarafından yahşılaşması kerek olğan yaradır.
Anamnıñ anası, Nisa bitamnıñ meraqlı ikâyesi bar. Saba küneş endi çıqqanda olarbı uyatıp yataqtan tursatqanlar. Olarnı meydanğa quvalağanlar ve anda sabadan gecegece yük maşnalrını beklegenler. Ve bitam bir şey yapıp, eki kere evine barıp şeyler alıp olğan. O, neticede sağ qalmasına yardım etken altın ve qımetli şeylerni alğan.
Bitam ve ağaları bir vagonda ediler, tataları ise diger vagonlarda. Olardan biri sürgünlik vaqtında ölgen, onıñ eki balası qalğan. Bitam soñra olarnı yetimhanede tapqan, olar açlıqtan öle ediler. Bitam yetimhaneniñ hadimine altın berip olarnı alğan. Soñra altınlarını un ya da ötmekke deñiştirip şu balalarnı baqtı.
Bitamnıñ ikâyesi, metanet ve yaşama iradesiniñ nümünesidir. Çünki sürgünlik vaqtında insanlarnıñ yaşağan şaraitinde sağ qalmaq qıyın edi. Pek çoq adam öldi.
– 1944 senesi sürgünden evel anda bar olğan qasaba ve köylerniñ qırımtatar ve atta yunan adlarınıñ keri qaytarılmasını ister ediñizmi?
–Ebet, bunıñ doğru olur edi, dep tüşünem. Yalıñız adalet tiklenilmesi aqqında degil, bu şahsiyetni qaytarmaqtır. Çünki menimce, tamam bu yerde tarihnıñ eñ büyük sahtelegi oldı. Kitaplarda Qırım Hanlığından evel devir ve Qırımnıñ Rusiye imperiyası terkibindeki devir bar. Bunıñ arasında olğan şey aqqında ya da pek az, ya da menfiy bir şeyler yazılğan, ya da asla bir şey yoq. Qırım Hanlığı devrinde Qırımda ne olğanı aqqında bilmeyik. Çünki Rusiye imperiyası, yalıñız tamır halqnıñ tarihını yoq etip, rus toprağı aqqında mif uydurmaq mümkün olğanını añlay edi. Bu bunıñ aqibetlerini alâ daa bugün köremiz.
Şunıñ içün obyektiv tarihiy köntekstniñ tiklenmesi aqiqat ceetinden pek müimdir. Bunıñ sayesinde, bugünde yüz bergen cinayetlerniñ terenligini añlamağa daa qolay. Olar zaten deñişmey, olar tekrarlana.
Ne içün menim halqımnıñ tarihı bu qadar qıyın olğanı sualine cevap tapmağa tırışam.
– Taptıñızmı?
–Bu öz fikirlerim. Belki de bir kün olarnen palaşırım. Cevaplar daa tapılmadı. Amma eñ esas yekün, iç bir şeyge baqmadan halq yoq olmay, o toplana ve inkişaf ete. Qırımnı işğalden azat etken soñ, halqımnıñ kelecegi yahşı olacağına inanam.
–Qırımda küç yeriñiz qaydadır?
– Bellesem, bütün Qırım küçümniñ yeridir. Biz qorantamnen er sene Oyratqa bara edik. Ebet, qasaba yoq, amma onıñ evel olğan yerine babam bizni alıp bara edi.
Menim şahsiy ğaybım aqqında aytsam, o, ana-baba evinen tedaiylene. Bu, sürgünlikten soñ Qırımğa qaytıp kelgen ailemniñ tarihıdır. Menim ana-babam ekimler. Babam cerrah, anam tiş ekimi. Qırımğa qaytğanda men üç-dört yaşında edim.
Olar Bağçasarayda ev kiralamağa istediler, amma onı tampadılar. Soñra babama Keriçte iş teklif ettiler, mına böyle olar anda tüştiler. İş oña neticede bermediler, çünki o qırımtatar edi. Şu vaqıt iş olmasa, mekân qaydını bermey ediler, mekân qaydı olmadan ise iş. Mına du dairede ana-babam çoq yurdi.
Bir ev kiralağanda ve mahsus hızmetler bunı ögrengende, olar evniñ saviplerini ana-babamnı quvmağa mecbur ete ediler. Böyle etip ana-babam bir qaç kvartira deñiştirdiler, soñra olar balaban olmağan eki odalı ev satın alıp oldılar. Anda küçük bir asa bar edi ve olar arzu etken evni qurıp başladılar.
Babamnen odamıznıñ ne yerde olacağını planlaştırğanımız menim içün eñ parlaq balalıq hatıralarımdan biridir. Öz odam olmasını arzu ete edim. Bu evni olar on yıldır qurdılar. Ve menim içün o, qorantamnıñ ve halqımnıñ taqdiriniñ timsalidir.
Ve eñ çoq bu evni sağınam.
