Link açıqlığı

Saatnıñ esas haberi

Eki kişilik ayat: Refat ve Musfire. Soñu


Refat ve Musfire Muslimovlar. Refat Muslimov acılıqtan qaytqan soñ körüşüv. Qoranta arhivinden alınğan foto
Refat ve Musfire Muslimovlar. Refat Muslimov acılıqtan qaytqan soñ körüşüv. Qoranta arhivinden alınğan foto

Musfire Kerimova sürgünlik yolu ne qadar devam etkenini hatırlamay. Niayet, olarnıñ eşelonı Özbekistanğa, Samarqand vilâyetiniñ Zerbulak stantsiyasına keldi, andan olarnıñ maşinalarını bir ay yaşaycaq köyge alıp ketkenler. (İkâyeniñ başını mında oqumañız mümkün).

Daa soñra olarnı Hatırçi rayonınıñ Lângar ocağına yollağanlar, anda volfram qazıp çıqarıla edi. İş köyünde esasen ruslar yaşay edi, özbekler pek az edi.

Baraklarda içek terlemesi ve dizenteriya qırğınlığı başladı

Musfire apte tarif ete: «Bizni köyniñ özüne ketirmediler, on eki kilometr aşağı, baraklar olğan yerge alıp ketirgenler. 10-12 dane bar edi, olar qamışnen örtülgen zeminlik şeklinde edi. Bir qaç basamaq aşağı tüşesiñ: uzun bir ayat, eki qatlı yataqlar. Pek çoq insan bar edi. Bu dağ yeri edi, sıcaq pek is etilmey edi. Baraklarda içek terlemesi ve dizenteriya qırğınlığı başladı. Başta tatalarım Nazmiye, Velid ve men terleme oldıq. 1944 senesi oktâbr ayı edi, bizni hastahanege alıp ketkenler».

Üç afta olar hastahanede qaldı. Çıqarılğanda ise anam ve Zekiye tatam hastalanğanlar. Olarnı da hastahane alğanlar, bir aftadan anam keçindi. Tatam yigirmi kün essiz edi, yaş uzviyet dayandı.

İlk aylarda Özbekistanda qırımtatarlarğa olğan munasebet pek yaramay edi: olarnı satqın, duşman dep saya ediler, eki qaysı içün öldüre ediler, mektepte sınıfdaşlar qırımtatar balalarını aqaretley ve aşalay edi. Erkekler cebeden qaytqan soñ vaziyet biraz eyileşken edi.

1953 senesi Refat Muslimovnıñ anası ağır hastalandı, oña ameliyat yapılmaq kerek edi, onı ise Samarkandnıñ vilâyet hastahanesinde yapmaları mümkün edi. Qırımtatarlar içün komendant saatı bar edi – er ay komendaturada qayd ola ediler; qomşu rayonğa bile tek komendant izin berse, barmaq mümkün edi.

Qırımtatarlar içün komendant saatı bar edi – er ay komendaturada qayd ola ediler

Refat komendant Aminov ile qavğa etti: o, tek anasına ruhset berdi ve özü barıp olamaycağını eşitmege bile istemedi. Refatnıñ başqa çaresi yoq edi, anasını komendanttan izin almayıp ozğarmağa mecbur edi. Qaytqanda ise onı apiske alacaqlarını ögrendi. Rayon icra komitetiniñ reisi ile subeti onı apishaneden qurtardı, o, anasını tüşüngen oğulnıñ yapqanlarını aqladı. Ayat pek zor edi. Amma Refat kene de suvaruv tehnikumını bitirdi. Bir şeyler qazanmaq içün gecelernen vagonlarnı boşatmağa mecbur edi.

Musfire Kerimova da erte çalışıp başladı: 16 yaşında olğanda markşeyder bürosında şahtağa çalışmağa ketti. Aqşam mektebinde oqup, 10 sınıfnı bitirdi. Kommunist babası Özbekistanda Sovet Sotsialistik Kommunist Firqasına qaytması içün firqa komitetine bir qaç kere çağırılğan edi, amma anda barmadı, firqa biletinden vazgeçti. 1956 senesi qırımtatarlarnıñ mahsus avuştırılğan insanlar statusını lâğu etken Fermandan soñ komendant saatı da lâğu etildi. Musfire Yangiyülge köçti, Taşkent tibbiy tehnikumına oqumağa kirdi, soñra Kattakurgandaki hastahanede çalıştı.

1962 senesi Musfire Refat Muslimovnen tanışa ve tezden aqayğa çıqa. O, qırımtatar milliy areketiniñ Qırımğa qaytuv ve devletçilikniñ ğayrıdan tiklenmesi oğrunda küreşniñ faal iştirakçisi edi.

Refat ve Musfire Muslimovlar. 1964 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto
Refat ve Musfire Muslimovlar. 1964 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto

Refat ağa milliy areketteki oca ve ustazı olaraq Stalinden soñraki devirde ilk qırımtatar siyasiy mabüslerinden biri olğan Marat Ömerovnı saya edi.

Refat ağa şöyle hatırlağan edi: «1964 senesi Yağya Arifov, İlyas Mustafayev ve Asan Emirov yolbaşçılığında Samarkand teşebbüs gruppasınıñ iştirakçileri evime kelip, Kattakurgan rayonında teşebbüs gruppasını qurmağa teklif etti. Reşetov İbraim, Muslimov İsmail, Mustafayev Vacib, Neciyev Nasibulla, Settarov Muyedin, Mustafayev Enver, Seytosmanov Mecit Kattakurgandaki milliy arekette faal yardımcılarım ve ortaqlarım edi. İmzalarnı toplamaq içün çoq iş yapıldı. 50-den ziyade insan Kattakurgan rayonında milliy areketniñ vekilleri olaraq Moskvağa yollanğan edi».

Refat Muslimov milliy areket iştirakçilerinen Moskvada, 1959 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto
Refat Muslimov milliy areket iştirakçilerinen Moskvada, 1959 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto

Kattakurgan teşebbüs gruppası tek öz rayonında degil, qomşu rayonlarda da toplaşuv ötkere edi, organlar Refat Müslimovnı halq arasında teşviqatnı toqtatması içün bir qaç kere tenbilegen edi.

1967 senesi sentâbrniñ 5-nde «Qırımda yaşağan tatar vatandaşlarına dair» fermanı çıqqan soñ Muslimovlar bir çoq qırımtatarı kibi vatanğa qaytmağa istedi. O vaqıt bu aman-aman imkânsız bir şey edi – qırımtatarlarnı Qırımda qayd etmey ediler. Buña baqmadan Muslimovlar qarar aldı: tek vatanda yaşaycaqlar.

Muslimovlar qorantası. 1970 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto
Muslimovlar qorantası. 1970 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto

1969 senesi Muslimovlar qorantası Qırımğa yerleşti. Yedi Quyu rayonınıñ Körpe (Kalinovka) köyünde küçük bir evçik alğanlar, yarım yıldan soñ ise bu evni olardan tutıp alğanlar. Aile qomşu köyge yerleşti. Amma olarnı anda da qayd etmediler. Beş yıl böyle devam etti – qaydsız ise çalışmağa mümkün degil edi. Anda-Mında para qazanıp yaşay ediler, amma Qırımda ketmekni tüşünmegen ediler.

Muslimovlar qorantası. 1975 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto
Muslimovlar qorantası. 1975 senesi. Qoranta arhivinden alınğan foto

1992 senesi, niayet, Refat ağanıñ tuvğan Qoz köyünde ev qurğanlar. Refat ağa köy şurasından eski mezarlıqnıñ keri bermesini ve cami qurmaq içün bir gektar topraq ayırmasını talap etti. Şimdi köyni güzel azamatlı bir cami yaraştıra.

Refat ağa 100 dane terek oturttı, bir qaç on gül çalısını, yüzüm oturttı, sponsorlarnıñ yardımı ile suv keçirdi, çeşme qurdı

Amma Refat ağa Muslimov kene toqtamadı. Qoz camisi yanında tuvğan köyniñ müzeyini açtı… Mında nağış, savut-saba, 1930-1940-ıncı yıllarnıñ qozlılar, tuvğan köy aqqında fotoresimleri bar, cenk, milliy areket iştirakçileriniñ fotoresimleri, sürgünlik resimleri bar.

Cami yanında Refat ağa 100 dane terek oturttı, bir qaç on gül çalısını, yüzüm oturttı, sponsorlarnıñ yardımı ile suv keçirdi, çeşme qurdı.

Muslimovlar ömür arqadaşları eki acayip balanı – Ediye ve Rustemni terbiyeledi. Bir qaç yıl evelsi Rustem iş yerinde facialı bir şekilde vefat etti – bütün qoranta büyük bir acı yaşadı.

Çoq yıllar devamında Refat ağa Muslimov Qoz köyünde tuvğan Qırım toprağında yaşadı. 2014 senesi dekabrniñ 30-nda bu dünyanı terk etti.

Refat ve Musfire Muslimovlar. 2014 senesi mayısnıñ 9-ı. Qoranta arhivinden alınğan foto
Refat ve Musfire Muslimovlar. 2014 senesi mayısnıñ 9-ı. Qoranta arhivinden alınğan foto

Musfire apte Muslimova beraber qurğan evlerinde yaşamağa devam ete. Bu sene mayısnıñ 2-nde 86 yaşını toldura. Yaşayışları qıyın olğanına baqmadan, er yañı künge quvana: «Yüce Allahqa Vatanda yaşağanım içün, bala ve torunlarnı terbiyelegenim içün minnetdarım».

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası

XS
SM
MD
LG