1956 senesi aprel ayında SSCB Yuqarı Şurası prezidiumınıñ buyruğı ile qırımtatarlar mahsus yerleşüv rejiminden çıqarıldı, lâkin Qırımğa qaytmaq aqqını qazanamadılar. Yedi aydan soñ Sovetler Birligi Kommunistler firqasınıñ Merkeziy komiteti siyasiy bürosınıñ Qararı ile sürgün olunğan halqlarnıñ çoqusına eski yaşav yerlerine qaytmağa ruhset berildi. Faqat qırımtatarlar bu imkânğa nail olmadılar – vatan yolu olar içün qapalı edi. Bu noqtadan başlap milliy areket vatanğa qaytuv yoluna başlay.
Gençlerniñ yañı nesili ösip yetişken edi – sürgünlikte kiçik bala olğan ya da ğurbetlikte doğğanlar. 1961 senesiniñ soñunda «Qırımtatar gençler birligi» peyda oldı – qanunsız gizli teşkilât.
«Şahsiy teessurat ve hatıralar» esasında onıñ aqqında tafsilâtlı ikâye Mustafa Cemilevge aittir. 1968 senesi noyabr ayında Cemilev Grigorenko Petro Grigoryeviçke mektüp yazıp, teşkilât azaları ile tanışuv ve oña da bulunmaq imkânı berilgen teşkilâtnıñ birinci toplaşuvı aqqında tarif ete: «1962 senesi, yañılmasam, fevralniñ soñunda Navoi adına Taşkent neşir kütüphanesindeki siyrek ve eski neşirler bölüginde Qırım ve qırımtatarlarnıñ tarihı aqqında kitaplarnı baqıp, aynı mevzu ile meraqlanğan eki gençnen tanış oldım... Qısqa bir subetten soñ olar halqımıznıñ tarihı aqqında malümat toplap, eki aftadan soñ 30-40 adam ögünde lektsiyanı keçirmege teklif ettiler... Belgilengen künde belgilengen yerge men qırımtatar tarihınıñ esas basamaqları ile sekiz saifelik defternen keldim.
Tar bir odada uzun skemlelerde 25 genç erkek ve qız otura edi, esasen studentler ve işçiler. Davalaşa, rusça ve qırımtatarca şiir oquy, qırımtatarlarnıñ vaziyetine açuvlana, olarnıñ vatanğa avdet problemlerini muzakere etken ediler. Çıqışta bulunğanlar olğan nizamnı tenqid ete, «sadıq leninci» – Hruşçevge qarşı hoş olmağan epitetlerni bile qullanğan ediler.
«Maña da söz berdiler, ve men yazğanlarımnı oqudım. Utanmayıp aytayım, çıqışımnı büyük quvanç ile alğışladılar. Bundan evel ayatımda iç bir kimse meni bu qadar diqqat ile diñlemegen edi. Meni devamlı alğışladılar, er kes yazılarımnı yazıp almağa istegen edi», – dep hatırlay Cemilev.
Soñra sabağa qadar birisi tarafından aq-uquqları oğrunda küreşecek qırımtatarlarnıñ gençler teşkilâtını qurmaq ğayesini muzakere ettik. Asılında, devam ete Cemilev, bu teşkilât «tam olaraq leninli» olmalı edi, küreş usulları ise anayasağa uyacaq edi. Belli bir müddeten soñ, teşkilât kütleviy olsa, belli instantsiyalarğa muracaatta bulunıp, onı resmiy şekilde qayd etmek içün izin almağa planlaştırıla edi. Bunıñ kibi bir ruhset berilecegine inanğanlar çoq olmasa da, bu teklifke qarşı çıqqanlar olmadı... Bu yerde göñüllilerden birine programmanıñ leyhasını ve teşkilâtnıñ nizamnamesini, onıñ saflarına kirecek insanlarnıñ ant sözlerini azırlamağa avale etildi.
Soñunda qırımtatarlar arasında «añlatuv işi» alıp barılacaq rayonlarnı belgiledik.
Eki aftadan soñ nevbetteki toplaşuv olıp keçti, tedbirde teşkilât azalarınıñ yapılğan işleri aqqında esabatlarından ğayrı programma leyhaları ve teşkilâtnıñ nizamnamesi, ant sözleriniñ mündericesi ve teşkilât azası biletiniñ şekli bile muzakere etilgen edi.
Başta teşkilâtqa «Qırımtatar gençler birligi» adını bermek qararı alınğan edi. Toplaşuvda ise «Vatanğa qaytuv boyunca» sözleri qoşuldı.
Faaliyetni belgilegen vesiqalar qabul etilmedi, teşkilât ise dağıtıldı
Nevbetteki toplaşuvnı eki aftadan soñ keçirmege planlaştırıla edi. Lâkin ertesi künü. 1962 senesi aprel 8-de, bir qaç adamnı yaqaladılar. Böylece, faaliyetni belgilegen vesiqalar qabul etilmedi, teşkilât ise dağıtıldı.
Özbek SSC prokurorınıñ yüksek yardımcısınıñ devlet havfsızlığı organlarında taqiqat nezareti bölüginiñ prokurorına 1962 senesi mayıs 15-te «Qırımtatar gençler birligi» işiniñ taqiqatı aqqında yazğan mektübinde bunı oquymız: «Qabaat tintüv vaqtında tapılğan malümatlarğa esaslana, şu cümleden: «Qırımtatar gençler birligi» qanunsız teşkilâtınıñ nizamnamesi, bu teşkilâtnı şekillendirüv planı, toplaşuvlarnıñ protokolları. Teşkilât faaliyeti devamında beş toplaşuv keçirildi (1962 senesi 17/II başlap 3/Ş, 18/III, 24/Ş ve 7/IV qadar), olardan üçünde protokol tizilgen edi. Toplaşuvlarda Qırım muhtariyetiniñ ğayrıdan tiklenmesi baqıldı, sovetlerge qarşı fikirler seslendirilgen, milletçilerniñ şiirleri oqunğan, bu işke sadıqlıq aqqında ant sözleri muzakere etilgen edi. Aza biletleriniñ örnekleri azırlanğan ve azalıq parası toplanğan edi.
Teşkilâtnıñ 6 bölügi (siyasiy, teşkiliy, tarihiy, medeniy, maliye ve bağ) reberligi saylandı.
Piknik keçirilmesiniñ planı tizilecek edi, anda 300 qırımtatarını toplaycaq ediler.
Taqiqatnıñ elde etken malümatına köre, teşkilât azaları faaliyetini gizlemek içün qayd etilgen vesiqalarnı yoq etmege tırışqan ediler, lâkin olarnı ğayrıdan tiklediler, bir qısmı da tapılmadı.
1962 senesi mart ayında teşkilât iştirakçilerinden biri, soñra ise tarihiy bölük reberi olaraq saylanğan Mustafa Cemilevniñ sorğusında belli ola ki, o, qırımtatar halqınıñ tarihını yazıp çıqqan edi. Lâkin bu vesiqanıñ şimdiki yeri belli degil, tapılmadı».
İş boyunca baş cinayetçiler Marat Ömerov ve Seit-Amza Ümerov oldılar, qalğanlarnı bir qaç künden soñ azat ettiler.
Marat Ömerovnı «1958 senesi qırımtatar ealisiniñ milliy aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi oğrunda küreşecek qanunsız teşkilâtnı qurmaq ıntıluvı içün» qabaatladılar. O sene keçirilgen toplaşuvlarda Ömerov Sovetler Birliginiñ Kommunistler firqası ve Sovetler ükümetine milliy meselede iftira atıp, qırımtatarlarnıñ aq-uquqları sıñırlana kibi bildirgen edi. 1962 senesi Ömerov Ümerov Seit-Amza ve diger meslekdeşleri ile beraber milletçi teşkilâtınıñ qurulması boyunca faaliyetini ğayrıdan tiklep, onıñ qurulmasında ameliy adımlar attı. 1962 senesi fevral ayından başlap aprel ayına qadar keçirilgen qanunsız toplaşuvlarda Ömerov meslekdeşlerini qırımtatarlarnıñ milliy aq-uquqlarını ğayrıdan tiklemek içün küreşke çağırıp, sovetlerniñ faaliyetine iftira atqan edi. Ümerov Seit-Amza ve digerleri ile beraber Ömerov toplaşuvlarnıñ iştirakçilerini qanunsız teşkilâtnıñ qurulmasına çağırdı».
Buña oşağan qabaat Seit-Amza Ümerovğa da berilgen edi. Onı «Sovet ordusında askerlik yapqanda yanında milletçi şiirlerniñ tutmasında» qabaatlağan ediler. Olardan bazılarını o, Taşkentke Özbekistan yazıcılar birliginiñ tatar bölügine derc etilmesi içün yollağan edi. Bundan sebep 1959 senesi onıñ hızmet etken Arbiy bölükniñ mahsus bölüginde Ümerov ile subet keçirilgen edi. Subet neticesinde Ümerov bir daa böyle bir şey yapmaycağına söz berdi. Lâkin 1962 yenesi Ümerov Ömerov ve digerleri ile beraber duşman faaliyetine tekrar başlap, milletçi teşkilâtnıñ qurulmasına adım attı».
Mustafa Cemilev iş boyunca şaat olaraq sorğusını hatırlay: «Meni 3 kün devamında sorğuğa çekken ediler, öyle yemegine teneffüs yapmayıp, sabadan gecege qadar... Toplaşuvda kim ne aytqanını, bir-birine ne qadar yaqın olğanını, «teşkilâtçı» kim olğanını, çeçen ve inğuşlar ile alâqalarımıznı sorağan ediler... Olmaycaq sualler de bar edi, misal olaraq:
– Angi çetel devletler ile bağ quracaq ediñiz?
– Qayda ve nasıl etip silâ alacaq ediñiz?
– Memleketniñ angi reberlerini öldürecek ediñiz? ve ilâhre.
Balalar arasında cep magnitofonı ile KGB yardımcısı bar edi
Lâkin esasen qırımtatarlarnıñ tarihı boyunca çıqışım aqqında sorağan ediler. Tarihiy vaqialar aqqında malümatnı qaydan aldım, «milletçi baqışlarnı» kimden aldım, büyük qırımtatarlardan kimni yaqından tanıyım kibi şeylerni sorağan ediler; yazılarımnı kimge berdim ya da qayda saqlağanımnı aytmağa talap etken ediler».
Konspektniñ mündericesini uquq qoruyıcılar aman-aman bütünley bile ediler. Olar toplaşuvlarda laf etken aman-aman er şeyni bile ediler. Balalar olarnıñ arasında cep magnitofonı ile KGB yardımcısı olğanını tüşünmege başladılar.
«Taqiqat bizim subetke açıq olğanımızdan mümkün olğanı qadar faydalandı. KGB kerçek niyetlerimizni yañlış añlay dep tüşüngen balalarımız bilgenini aytıp, sorğularda aqlı olğanını isbatlamağa tırıştılar ve taqiqatçılar niyetlerimizniñ doğru olğanını añlap, işni qapatır ve arqadaşlarını azat eterler, dep tüşüngen ediler. Lâkin taqiqatçılar aytqanlarımızdan evelden azırlanğan qabaat içün yerlerni qıdırmağa tırıştılar, bergen malümatlarımıznı da bazıda özüne köre añlatqan ediler», – dep tarif ete Cemilev.
1962 senesi avgust ayında Marat Ömerov ve Seit-Amza Ümerovnıñ mahkemesi olıp keçti. İş Özbek SSC Yüksek mahkemesinde baqıldı. Dört künlik qapalı mahkeme esnasından soñ qarar ilân etildi: Ömerov Maratnı 4 yılğa qadar Tüzetüv-emek apishanesinde azatlıqtan marum etmek, Ümerov Seit-Amzanı – TEA-da 3 yılğa qadar azatlıqtan marum etmek.
Marat ve Seit-Amzanı Mordoviya lagerlerinde tuttılar. Olar cezasını bütünley çektiler
Seit-Amza Ümerovnıñ qabaatlarından biri taqiqat tarafından «sovetlerge qarşı ve milletçi» olaraq tanılğan şiirler oldı. Cemilevniñ hatırlağanına köre, taqiqatçı şiirlerniñ milletçi, demek ki, sovetlerge qarşı olğanını isbatlamağa tırışqan edi, ve atta «genç tatar Uçan-Suğa atnı qandırmağa alıp ketti» kibi satırlarnı misal olaraq ketirgen edi. Uçan-Su – Qırımdaki şelâleniñ adı. Seit-Amza qırımtatarlarnıñ Qırımğa avdet olmasını nasıldır bildirmege tırışqan olsa, bu milletçi teşviqat ola.
Marat ve Seit-Amzanı Mordoviya lagerlerinde tuttılar. Olar cezasını bütünley çektiler.
İleride teşkilât ile az olsa da bağlı olğanlar bile zarar kördi. Bazılarını oquv yurtlarından quvdılar, digerlerini işten boşattılar. Toplaşuvlarda şiirlerini oquğan Tibbiy instituttan Seyran Kübedinovnı quvdılar. Eskender İbraimov aliy oquv yurtunıñ memuriyeti tarafından yapılğan basqı neticesinde Taşkent universitetini terk etmege mecbur oldı. Mustafa Cemilevge işten öz istegi ile çıqmağa teklif ettiler, aks alda «hoş olmağan bir madde» boyunca illâ ki işten boşatacaqlarını ayttılar.
Teşkilâtnıñ er bir iştirakçisi devlet havfsızlığı organlarınıñ nezareti altında qaldı. Buña baqmadan, olarnıñ ekseriyeti milliy arekette iştirak etmege devam etken edi; çoqusı soñra mabüs etilgen edi.
Zamanımızda Mustafa Cemilev «Qırımtatar gençler birliginiñ» emiyetine böyle qıymet kese: «Birinciden, teşkilâtnıñ qurulması genç adamlarnı toplamağa ve halqnıñ problemlerini qonuşmağa imkân berdi, olarnı al etüv yollarını baqıp, adamlarğa vazife bermege yardım etti. Ekinciden, apis cezaları ve institutlardan quvulması genç semetdeşlerimiz arasında belli bir «selektsiyanı» keçirmege yardım etti: qorqaqlar çetke çekilip, nevbetteki toplaşuvlarımızda körünmemege tırıştılar, digerleri ile aynı yolda faaliyetniñ diger usul ve şekilleri aqqında tüşünmege başladılar».
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
