Olar bir yıl ve bir kün farqınen doğdı. Olarnıñ ikâyelerinde başına eñ ağır sınavlar kelgen insanlar – qırımtatar nesiliniñ taqdiri bar: cenk, sürgünlik, tarihiy vatanları Qırımğa qaytuv oğrunda küreş.
Biri-birine daa ziyade oşamağan insanlarnı tasavvur etmek küç. Qızmataban, faal Refat ve yuvaş, yımşaq tabiatlı Musfire – ömründe sesini iç bir vaqıt kötermegen, ğaliba. Elli yıldan ziyade olarnıñ bahtlı qoranta yaşayışı bir kerçekni isbatlay – terslikler birleşe…
Soñki sefer olarnı beş yıl evelsi körgen edim – 2014 senesi mayısnıñ 1-nde Refat ağanıñ doğğan kününde – onıñ tuvğan köyü Qozda. Bu yerni o, dünyanıñ eñ güzel köşesi dep saya edi. Refat ağa o vaqıt ağır hasta, amma tendürist qala edi, ve qorqunç hastalıqnı yeñip olamasa da, onıñ deşetli aqibetlerini başqa vaqıtqa qaldırmaq mümkün olğanına inanmaq istey edik… Bir çoq insannıñ ayatını eñ acınıqlı alğa ketirgen 2014 senesi Refat Muslimov içün soñki oldı. O, 2014 senesi dekabrniñ 30-nda vefat etti…
Refat Muslimov 1932 senesi mayısnıñ 1-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Sudaq rayonındaki Qoz köyünde dünyağa keldi. Yarım yıldan soñ babası vefat etti. Refatnı ve eki ağasını anası östürip terbiyeledi.
Mayısnıñ 18-nde saba erte köyde aleket başlandı. Anam eçkilerni sağmağa çıqtı ve birden qaytıp ayttı: «Balalar, turıñız! Soqaqta askerler bar!»
1944 senesiniñ sürgünlik faciasını körgen bütün insanlar kibi Refat ağa da bu künni unutmadı. Şöyle tarif etken edi: «Mayısnıñ 18-nde saba erte köyde aleket başlandı. Anam eçkilerni sağmağa çıqtı ve birden qaytıp ayttı: «Balalar, turıñız! Soqaqta askerler bar!». Evimizniñ bosağasında eki adiy askernen zabit köründi: «Baş komandirniñ emri ile sizni Qırımdan sürgün eteler. 15 daqqa beremiz, ne alıp yetiştirseñiz – alıñız». Saba saat 10-nda olarnı maşinalarğa mindirip, Kefege alıp ketkenler. Keçken qırımtatar köyleri – Suvuqsu, Elbuzlı – endi boş edi. Azbarlarda sığırlar müñrey, köpekler uluğan edi.
Kefeniñ demiryol vokzalında yaqın köylerden ketirilgen qırımtatarlarnı ayvan vagonlarına yüklegenler. Uzun bir Özbekistan yolu bekley edi.
Şu künü, 1944 senesi mayısnıñ 18-nde, yaqın olğan Keriçniñ Palapan köyünden 11 yaşında Musfire qorantası ve semetdeşleri – qırımtatarlarnen beraber sürgün etilgen edi.
Bizni qurşunğa tizecekler, dep tüşündik, ağlay edik. Evimizden on metr mesafede qurşunatqıç tura edi, asker şöyle dedi: «Qıbırdaycaq olsañız – atıp öldürerim»
Musfire Kerimova 1933 senesi mayısnıñ 2-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti Mayak-Salın rayonınıñ Salın köyünde dünyağa keldi. Qorantada ondan ğayrı eki tatası ve ağası bar edi. Babası Kerim Devletşayev 1920-nci yılları firqağa kirdi, Keriç yarımadasında kolhoz qurucılığında iştirak etti.
1944 senesi mayıs 18-iniñ sabası Musfireniñ aqlında ebediyen qaldı: «Saba saat 4-lerde qapunı qaqqanlar. Askerlernen zabit kirdi, saatqa baqıp, 15 daqqa berdi, ve er keske tışarı çıqmağa emir etti. Bir aftalıq aş alıñız dedi. Babam ve ağam yolğa bir şeyler alıp yetiştirdi. Bizni qurşunğa tizecekler, dep tüşündik, ağlay edik. Evimizden on metr mesafede qurşunatqıç tura edi, asker şöyle dedi: «Qıbırdaycaq olsañız – atıp öldürerim».
Sovetlerniñ askerleri olarğa kiyinmege bile imkân bermedi. Balalar iç çamaşırda tura edi, üstüne tek palto kiyip yetiştirgenler. Olar ayaqyolğa istedi, amma askerler izin bermedi: «Turğan yeriñizde işiñizni yapıñız». Anaları büyük qızınıñ yerini bilmek içün askerlerden vaqıt bermelerini rica etken edi. Zekiye Tata eki kün evelsi Aqmescitke oquşqa ketken edi. Kene yahşı, ketip yetiştirmedi ve qomşu Dere Salın (Çistopolye) köyünde, rus dostunıñ evinde qaldı.
Qartana yanına tek hamsa tavasını alıp yetiştirdi, başqa ne aş, ne urba bar edi. Balalarnı ve tavanı quçaqlap otura edi
Sekiz-doquz qırımtatar qorantası içün bir araba berilgen edi. Anda qartana ve dört küçük torunı mindirildi. Oğlu cenkleşken edi, kelini ise Yedi Quyu stantsiyasına ömür arqadaşından haber almağa ketken edi. Qartana yanına tek hamsa tavasını alıp yetiştirdi, başqa ne aş, ne urba bar edi. Balalarnı ve tavanı quçaqlap otura edi.
Qalğanları araba artından Aci-Eli köyüne kete edi. Anda Keriç yarımadasınıñ bir qaç köyünden qırımtatarlarnı toplağanlar. Sovet askerleri tarafından sarıp alınğan silâsız insanlar sırasını beklep tura edi. Zekiye tata zabitniñ yanına barıp, evden urba almaq içün izin istedi. O, ruhset berdi, amma yanına askerlerni qoydı. Evge çapıp ketti – qapu açıq edi, aranda sağılmağan sığır müñrep tura edi. Zekiye sığırnıñ yanına barıp, onı öpti – ayvannıñ közlerinden yaşlar aqa edi. Ayvan bile facia olğanını añlay edi… Qız bazı urbalarnı aldı, diger sakinlerni evlerine endi yibermegenler, tezden ise evleriniñ qapu ve penceleri qapatılğan edi.
Er gece açlıq ve hastalıqlardan ölgenlerni askerler toplap, kommege vade etken ediler. Asılında ise ölülerni özenlerge taşlay ya da çölde qaldıra ediler
Üylege yaqın maşinalar keldi, olarnı mindirip, Taşlı-Yar stantsiyasına alıp ketkenler. Gürülti, ağlav tura edi. Askerler insanlarnı ayvan vagonlarına yükley edi. Niayet, kelgenler… Sivaşnı keçkende büyükler küçük parmaqlıq pencelerge baqıp ağlay ve qıçıra edi: «Elvida, tuvğan Qırımımız! Bir daa seni körecekmizmi?!». Büyükler balalarğa ayta edi: «Baqıñız, balalar, Sivaştan – Qırımnıñ qapusından keçemiz. Vatanıñız Qırımnı iç bir vaqıt unutmañız!».
Muslimovlar ailesiniñ ağır yolu yigirmi kün devam etti. Er gece açlıq ve hastalıqlardan ölgenlerni askerler toplap, kommege vade etken ediler. Asılında ise ölülerni özenlerge taşlay ya da çölde qaldıra ediler.
Sürgünlikte Muslimovlar qorantası Özbekistanğa tüşti – Samarqand vilâyetiniñ Kattakurgan şeerine. Kelgende olarnı qomşu kolhozlardan kelgen iş küçüniñ «alıcıları» bekley edi. Lâkin kelgenler arasında çalışa bilecekler pek az edi – küçü qalmağan qartlar, qadın ve balalar keldi.
Alları ağır olğanına baqmadan, insanlarnı 25 kilometr uzaqlıqta olğan Oqdaryo rayonınıñ Ahunbabayev kolhozına cayav yollağanlar. On bir-on eki insan olaraq aranlarğa yerleştirgenler. Ertesi künü kolhoz reisi örgünen kelip, er kesni pamuq tarlalarına yolladı.
İnsanlar aç edi, şaraitler qorqunç edi. Bir çoq insan «Vatan» dep öldi
Olarnıñ qorantasında başta qartbabası Seitosman vefat etti, soñra Seitmamut emcesi ve Ediye tizesi. Refat ağa Muslimov şunı tarif etken edi: «Rahmetli qartbabam şöyle ayta edi: «Mında qalmaycaq, cayav da olsa, tuvğan Qırımıma qaytacam». Altı künden soñ ise vefat etti. On beş kün keçkeninen emcesi de keçindi. Olarnı qayda ve nasıl kömeceklerini bilmey ediler. Çuqur qazıp defn etkenler. Saba ise çaqallar cesedni çıqarğanlarını körgenler.
«Çoqusı insanlar birden elâk oldı. Dizenteriya başlandı, – arıq ve gölçiklerden kirli suv içe edik. 5 yıl sıtma hastası edim, soñra tif, sarılıq oldım, çoq hastalıq kördim. Sıtma ineleri yapılğan edi, amma olardan soñ er kes öle edi. Rabbimniñ yardımı ile sağ qaldım. İnsanlar aç edi, şaraitler qorqunç edi. Bir çoq insan «Vatan» dep öldi», – dep hatırlağan edi Refat ağa Muslimov.
(Soñu bar)
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası