Ayşe Seytmuratova: "Bu menim Vatanım, Putinniñ degil"

Aqaylarnıñ buyruqlarına tabi olmağa kerek olğan qadın, beklenilmezden sovet akimiyetine qarşı çıqtı - qırımtatar milliy areketiniñ veteranı Ayşe Seytmuratova özü aqqında böyle ayta. O yedi yaşında olğanda, onıñ qorantasını Qırımdan Özbekistanğa sürgün ettiler, bunıñ içün o aqranlarından bir qaç yıl soñra mektepke qatnap başladı. Ayşe Seytmuratova - AQŞ-nıñ vatandaşı, tarihçı, keçmişte - Azatlıq Radiosınıñ, BBB, DW ve "Amerika sesi"niñ hadimi.

Ayşe Seytmuratovanı eki kere apis ete ediler, o Lefortovo türmesinde otura edi, etap vaqtında altı lagerden keçti, koloniyada üç yıl keçirdi. Er şey - kene Qırımğa qaytmaq içün. Qırım.Aqiqatqa bergen intervyüsinde Seytmuratova türme kitaphaneleri, qartlar evi, icret ve qaytuv, izlenmesi aqqında şübeleri ve 2019 senesi noyabrniñ 9-ında Qırım ve Herson vilâyeti arasındaki memuriy sıñırda olğan şeyler aqqında tarif ete.

"Mında yaşaycağım ve çalışaycağım"

Bir ay evel (2019 senesi noyabr 9-ında - QA), Ayşe Seytmuratova Qırımdan Ukrainanıñ qıtasında ketkende, o "Çaplınka" kiriş-çıqış noqtasında tutulğanı aqqında haber etilgen edi. Bir qaç saattan soñ o Aqmescitte, öz evinde bulunğanını bildirdiler. Seytmuratova ayta: meni tutmadılar deseñ de olur.

"Meni tutmadılar deşeñ de olur, sadece "Çaplınka"dan keçirmediler. Men - amerika vatandaşım, başqa devletlerniñ vatandasları ise, men keççe bilgenim kibi, tek "Çonğar" kiriş-çıqış noqtasında keçe bile edi. O gece saat on birlerde oldı. Men Rusiye sıñırcısına 82 yaşında olğanımnı ayttım: meni mında çölde gece qaldırsañız, bir şey olsa, cevap bereceksiñiz. O, "bekleñiz" dep ketti", - dep hatırlay Seytmuratova.

Keççe maşnanı taptılar, aydavcı Aqşeyhke (Razdolnoye) ketecek edi, amma çetel vatandaşına Aqmescitke ketmek kerek olğanını bilgen soñ, marşrutını deñiştirdi.

"Aydavcı maña keççe aytqanı kibi, men aqqında aytqanlarını birden añladı. O asıl Aqşeyhke baracaq edi, amma aselet Aqmescitke dep ayttı. Bu yigit yanıp kelip: "Ayşe apte, siz çölde ne yapasıñız?" dep soradı. "Ukrainağa yibermediler", - deyim. İşte, böyle etip o gecesi evime kelip çıqtım. Bir aftadan soñ "Çonğar"dan kettim", - dey Seytmuratova.

Qırımtatar milliy areketiniñ veteranı Ayşe Seytmuratova cep telefonnı deyerli qullanmay. Onıñ aytqanına köre, o künü yanına telefonnı almağan edi, çünki Ukrainanıñ qıtasında Qırım operatorlarnıñ bağı çalışmay.

"Bir aftadan soñ Gülnara Bekirovanen körüşkenimde, o, bütün bular olğanda, onıñ telefonı "yana edi", dep ayttı: er yerden telefon ete ediler, ne olğanını añlap olamay ediler. Amma, bilesizmi, bir taraftan bu yahşı, çünki Kaşkanen olğanı kibi olmaq mümkün edi", - dep tarif ete Seytmuratova.

Veteran, onıñ Qırımdaki evini izleyler, dep şübesi bar. O, bir qac afta evel saba kilitinde anahtar sesini eşitkenini ayta.

"Ekinci qattan yavaştan tüştim, ayatnıñ qapısını açtım, birev anahtarnı itep çıqarmağa tırışa edi, amma qapı öyle qapala ki, anahtarnı bir ya da üç kere bursañ, qapı açılamaz. Signalizatsiyağa bastım, o seslendi. Birev merdivenden aşağı çapqanını eşittim", - dey o.

Seytmuratova politsiyağa ariza yazmadı, amma öz şübelerini ağzaviy şekilde ayttı. Politsiya oña kameralarnı qoymağa tevsiye etti.

"Qoydım, yaqında gece monitor yanına kelem - sanki azbarda qar yağa. Pencerege kelsem: anda bir şey yoq. Ekinci qatqa köterildim, baqsam: qarşımdaki evniñ ekinci qatında kimse yaşamay, amma anda birev otura. Tüşünem, signalnı toqtatmaga tırışalarmı?", - ikâye ete Seytmuratova.

2014 senesi dekabrde Ayşe Seytmuratovağa rusiye prokuraturası ve migratsiya hızmetiniñ hadimleri kelip, rusiye qanunını bozğanında qabaatladı ve rusiye vatandaşlığını resmiyleştirmege talap etti.

"Men deyim: bağışlañız, amma bütün qanunları bozıp, Qırımnı tutıp alğan sizsiñiz... Siz meni Rusiye Federatsiyasınıñ qanunlarını bozğanımda qabaatlaysıñız. Meni yaqamdan alıp, Çonğardan çıqaracaq olasızmı? Men sizge sağ oluñız derim. Meni endi quva ediler. Men özbek, tatar, rus tillerinde "Amerika sesi" radiosında, "Azatlıq Radiosı"nda, BBC, "Almaniya dalğası"nda çalışa edim. Sovet akimiyetini yıqtıq, sizni de quvarmız. Men mında yaşaycağım ve çalışaycaığım", - dey Seytmuratova.

1999 senesi, Qırımğa qaytqan soñ, Ayşe Seytmuratova sürgün etilgen qırımtatarlar içün qartlar evini açtı. Anda esli-başlı adamlar edi, ekseriyetle Özbekistandan. Şimdi şu ev "Qartlar ve invalidler içün Aqmescit pansionatı"nıñ filialı oldı.

"Men er şeyni temin ete edim, bütün paramnı yatırdım. Ya bugün onen ne yapalar? Müdiri yoq, müavini yoq, buhgalteri yoq. Nadinskiy qartlar eviniñ filialı yapıp qoydılar. O qartiylerni sadece çaypaylar. Olarnıñ pensiyaları büyük, amma bütün aqça Nadinskiyde qala. Mında beş kilogramm qartop, üç kilo soğan, tekaran et ayıralar. Keçken yılda Qurban Bayramğa çoq qoy, tuvar etini ketirdiler: Nadinskiyniñ müdiri kele, er şeyni ala, olarga biraz qaldıra. Açuvlandım. Bu nasıl? Çaypalğan qartbaba ve bitalar kene çaypalamı? Adaletsizlik", - dep aytıp bere Seytmuratova.

"Adamlarnı nasıl işkencege ogratqanlarnı bilem. Ve azırım"

Ayşe Seytmuratova 1964 senesi qırımtatar milliy areketiniñ iştirakçisi oldı. Bundan bir yıl evel o Samarqand universitetinin tarih fakultetini bitirip işke kirdi. Mektepte bir yıl çalışqanından soñ, mütehassıs, aspiranturağa kirmek içün, Moskovağa ketti, konkurstan keçti, amma oña Moskova yerine Özbekistanda oquşını devam etmege tevsiye ettiler.

"Men Taşkentke uçıp keldim, müdir ise, olar öz kadrlarını azırlaylar, dep ayttı. Kettim, universitetke işke kirdim. Ekinci yılı kene Moskovağa ketem, meni kene qabul etmeyler, men üçünci kere ketem ve: Özbekistanda öz kadrları bar, olar qırımtatarlardan tarihçı yapmaylar, dep ayttım.

Meni müdirniñ müavini çağırtıp, men imtianlarnı ne qadar yahşı tapşırsam da, meni qabul etmeyceklerini ayttı. Men ne içün dep soradım, o ise indemedi. Men deyim: "Sualime özüm cevaplanırım. Siz tarihke qırımtatarnı yibermege istemeysiñiz, çünki qorqasıñız. Aysa men mından çıqam, halqıma ketem, ve biz beraberlikte Vanatağa avdet içün, devletçiliknin qaytarılması içün küreşecekmiz.

Soñ ise siz, cumhuriyetim içün men kibi oqumağa istegenlerni binlerce azırlaycaqsıñız". Qapını urdım, ketem, közlerim yaşlana, qan basımım köterildi ve burnumdan qan aqtı. Tışarığa çıqtım, yol ortasında edim, eşitem - artta maşna çanalanala. Aydavcı yanıma çapıp keldi, qaba tarzda meni çevirdi, ya menim betim qanlı. O meni yataqhanegece alıp ketti. Qızlar "acele yardım"nı çağırdı. Esli ekim maña dey: Qızım, saña aspirantura ne kerek? Barıp Qırımda raatlañ. Men nasıl ökürip bağlap başladım: meni anda da yibermeyler, dedim. O añlağandır, soray: qırımtatarsıñmı?", - dep hatırlay Ayse Seytmuratova.

Seytmuratovanı birinci sefer "Halqara zıddiyet çıqaruvı"nda qabaatlap 1966 senesi oktâbrde tevqif ettiler. Onı Moskovada Lefortovo SİZOsına oturttılar. Birinci sorğudan soñ Ayşe ilerideki tahqiqat tedbirlerinde iştirak etmekni ve sorğuğa barmaqnı inkâr etti.

"Podpolkovnik Fomin, baba ve qartbabalarımız Vatannı sattılar dep aytıp başladı. Men onı indemeyip diñledim. Soñunda dayanmayıp dedim: "Daa ne qadar yarlıq taqtıracaqsıñız? Vatannı satqan olsalar bile, özüñkini sattılar, siziñkini degil. Babam Vatannı qorçalap elâk oldı. Men dört yaşında edim. Sorğudan meni alıp ketiñiz. Men er şeyni bilem, men tarihçım, adamlarnı nasıl horlağanlarnı ve işkencege ogratqanlarnı oqudım ve bilem. Ve azırım. Tübümden kürsüni tepip çıqara bilesiñiz, arttan kelip, qulaqlarıma ura bilesiñiz". O yerde mayor Sebastyanov otura edi, o dedi: "Bu 37-nci senesi boynumızda asılıp tura". İşte, bundan soñ eki ay sorğularga çıqmay edim", - tarif etti Seytmuratova.

Keççe mahkeme oturışı oldı, qapalı şekilde. Anda bir dava boyunca keçken Ayşe Seytmuratovağa, jurnalist Timur Dağcığa ve Taşkent universitetiniñ Şarq fakultetinin studenti Server Şamratovğa üçer yıllıq şartlı apis cezası üküm etildi.

Seytmuratova külkü ile hatırlay: " Er kes mahkeme odasından çıqıp ketti, biz üçümiz ise turıp, ne yapacağımıznı bilmeymiz. Bellesymiz: şimdi bizni alıp ketecekler. Tahqiqatçı kele ve dey: Ayşe bir yıl şaşmalamay edi, mında şaşmaladı. Men deyim: şaşmalamadım, lagerge yollanmamnı bekleyim. O dey: ne lageri, siz boşsıñız. Siz mında ne turasıñız? Anda tatarlarıñız şimdi qapılarnı parça-kesek eterler. Men çapıp çıqtım, qapını açtım ve adamlar meni elge köterip tışarığa alıp çıqtılar".

Seytmuratovanıñ birinci ve ekinci apisi arasında dört yılğa yaqın keçti. Ayşe Lefortovo türmesinden çıqqanından soñ Samarqandğa qayttı, soñ - Moskovağa, magistraturağa dörtünci sefer vesiqalarını tapşırmağa ketti.

"Men azırlanmayıp imtian tapşırdım - türmede ne azırlığı olacaq? Meni qabul eteler, amma Özbekistanğa yollaylar. Men tirene edim. Amma Özbekistanda kerekim, dep qandırdılar. Dissertatsiya qorçalavına eki ay qalğanda meni Taskent KGB-si apis ete. Bir ay devamında mahkeme edi, soñra meni Minskke yolladılar. Qabaatlav - içtimaiy ve devlet qurulışına iftira. Men pamuq cıymasına barmaqqa qarşı çıqa edim. İnstitutnıñ partiya teşkilâtınıñ katibi dey: barmaq kerek.

Men deyim: birinciden, anayasağa köre siz resmiy bayram künlerinde anda barmağa mecburlamağa aqqıñız yoq. Raşidov, öglük alıp, yanımda tursa, men de keterim. Turmasa - demek men de ketmeycegim", - dep hatırlay veteran ve qoşa: "İşte, birevge menim qorçalanmağanım kerek edi".

Taşkent, Kuybışev, Râzan, Vâzma, Smolensk, Minsk... Seytmuratovanı Yavas qasabasına altı lagerden keçirip ketirdiler, anda ise cezanıñ çoqusını, koloniyanıñ üç yılını keçirdi. O vaqttaki parlaq hatıralardan - Smolensk koloniyasınıñ kitaphanesi.

"Smolenskte türme kitaphanesi pek zengin. Etap olmağance, anda oturasıñ. Men çoq edebiyat yazdırıp ala edim. Kitaphaneci tarihiy edebiyatnen meraqlanğanımnı kördi. O keldi ve soray: isteysizmi, kamerada oturmaq yerine, sizni kitaphanede çalışmağa alayım? Men, elbette ki, razı oldım. O meni alıp kele edi, men çoq oquy edim ve kitaphanede cıyıştıra edim. Soñra meni Yavas qasabasına ketirdiler. Amma, keççe belli olğanı kibi, menim siyasiy maddem olğanını bilmediler. Meni ayırdılar, çünki siyasiy apisliler ayrı otura edi. Soñra siyasiy apisliler olğan Baraşevoğa yolladılar. Anda ukrain siyasiy mabüslernen tanış oldım, olarnıñ arasında: şaire İrina Senik, Şuheviçniñ kâtibi Darya. Bir aydan soñ meni kene Yavasqa yolladılar". - tarif ete Seytmuratova.

Yavas etapından soñ, Seytmuratova tikiş ustahanesinde çalıştı. Bir kere qalıplarnı hırsızlağanlarını kördi ve tses reberine ayttı.

"Reber keldi, buña baqtı ve dedi: Ayşa, men - mefa komitetinde mahkeme azasım, mefa aqqında arizanı yazıñız. Men oña dedim: mefa aqqında ariza yazacaq olsa edim, daa Özbekistanda yazar edim, ne sizni, ne Yavas qasabasını körer edim. Men çañdan çañğace oturıp çıqarım. Maña altı aydan soñ körüşüvge keldiler, yüzüm, alma, armut, qarpız, qavun ketirdiler. Tsehımnıñ reberi dedi: aman Tañrım, Ayşe, bütün bularnı türme aşına deñiştirmek?", - dep hatırlay qırımtatar areketiniñ veteranı.

"Bu menim Vatanım, Putinniñ degil"

1978 senesi Seytmuratova AQŞ-na icret etti. Onıñ aytqanına köre, oña qarşı mucbiriy psihiatrik tedaviyleviniñ qullanmasından qorqa edi. Bütün kerekli vesiqalarını toplap, icret etti. İlk teessuratlarından birisi - Kongresste çıqışta bulunğanından soñ AQŞ prezindenti Ronald Reygannen tanışüvıdır.

"Beyaz Evde bizni prezident Ronald Reygan qabul etti. Men rak ameliyatından soñ edim. Men ölü kibi bem-beyaz edim. Nutqumnı aytam, o maña baqa ve dey: eger böyle adamlar bu imperiyağa qarşı çıqsa, demek onıñ soñu yaqın.

Men anda ekzotika kibi edim: aqaylarnıñ buyruqlarına tabi olmağa kerek olğan qadın, beklenilmezden sovet akimiyetine qarşı çıqtı. Amma biz akimiyetke qarşı da olmadıq, bizni qorçalanmağa mecburladılar. Qanunlarnen qorçalanmağa - biz sovet qanunlarını yerine ketirmege talap ete edik. Olar şimdi de oturta. Ne içün? Bir patlav olmadı. Adamlarnıñ bu teşkilâtta olğanı bir, amma ne içün 17 yıl bereler? Onıñ içün, adamlarnıñ igrençi, inanmazlığına yol açacaqlar", - dey Seytmuratova.

Şimdi Ayşe Seytmuratova ilhaq etilgen Qırımda yaşay. O AQŞ vatandaşı olğanı içün, onıñ ikâmet ruhsetnamesini 2025 yılına qadar uzattılar. Kene Amerikağa köçmek aqqında tüşünmedimi sualine Ayşe Seytmuratova: "Yoq. Men öz halqımnen olmağa isteyim. Men Qırımda doğdım, bu menim Vatanım, Putinniñ Vatanı degil. Meni bütün ömür Vatanımdan marum qaldıra ediler. Başqa öyle olmaz".