Qırım tarihınıñ saifeleri. «Öz halqınıñ taqdiri ile yaşağan insan» – Ayşe Seytmuratova

«Radio Svoboda ayta. Mikrofon qarşısında Ayşe Seitmuratova…». 1970 ss soñu – 1980 ss başı. Bu qıymetli sözlerni eşitmek içün epimiz öz «Sakt», «Rekord», «VEF» radiolarımızğa yapışa edik. O vaqıt zar-zornen eşitilgen Seytmuratovanıñ sesi qırımtatar halqınıñ vaziyeti aqqında aqiqatnı aytqan yekâne bir qaynaq edi. Sovet akimiyeti kin besley, qırımtatarlar ise sabırsızlıq ile bekley edi. O, qırımtatar halqı içün efsaneviy bir insan oldı.

Ayşe Seitmuratova 1937 senesi fevral 11 künü Qırım Muhtar Sotsialistik Sovet Cumhuriyeti Mayak-Salın rayonı Acı-Eli köyünde dünyağa kele. Ayşe çoq balalı qorantada beşinci bala edi.

Onıñ birinci hatırası – cenktir. Babası – Seitmurat Burseitovnı 1941 senesi oktâbr 1-de cebege celp eteler. Evine öyle de qaytmay – ğayıp ola. Küçük qız qardaşı Fatme 1942 senesi fevral ayında doğa.

Acı-Eli köyü yerleşken Keriç yarımadası cenkniñ birinci künlerinden alman orduları tarafından işğal etildi. Ayşeniñ ailesi – anası ve yedi qardaşı – işğalde qala. Şahsiy topraq ve tuvarları bar olğanı içün üç yıl sürgen işğalge dayanıp olalar.

1944 senesi aprel ayında, Qızıl Ordu Qırımnı azat etkende, evlerinde sovet zabiti toqtaldı. Er kes qurtarıcılarğa quvana edi, amma baht çoqqa sürmedi…

Mayıs 17-den 18-ne keçer gecesini Ayşe iç bir zaman unutmaz: «Anam bizni gece saat üçmi-dörtlerdemi uyata. Evimizde – bizni sürgün etmek içün kelgen askerler. Zabit, ana ve yedi balanı körip: «Aqayıñız qayda?» dep soradı. Anam: «Qayda olğanını sizden soramalım. Cenkke ketti…Amma o degil, siz keldiñiz» degen cevabını qaytardı.

Qırımtatarlarnı köyniñ merkezinde topladılar, etrafı askerler ise sarıp alınğan edi. Qartlar ağlay. Mında arabalar ile qomşu Palapan köy sakinlerini ketirdiler. Olarnıñ arasında yaş kemaneci bar edi, elinde kemaneden ğayrı, iç bir şey yoq.

Sakinlerden biri: «Ağlamañız! Yeter endi ağlamağa» dep, gençke: «Çal kemaneni. Yavurlar közyaşlarımıznı körmesin», muracaat etti.​

1944 senesi iyünniñ başında Naime hanımnıñ büyük ailesi Özbek Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti Samarqand vilâyeti Hatırıçinsk rayonı Zirabulak stantsiyasına kelip çıqa.

Sıcaqqa dayanmağa çare yoq edi. Sıtma ökelenmekte edi…

Balalarnı aşatmaq içün, anam çarşıda şey satmağa mecbur edi. Künlerniñ birinde bir şey satıp olamadı. Apansızdan oña qart bir adam kelip, qadife anterini bir qopqa cugarağa (tarı unu) deñiştirmege teklif etti. Naime, tüşünmeyip, anterini çıqara ve bir tek kölmeginde qala.

«Anamız bizni qurtardı. Özleri aşamayıp, balalarnıñ ömürlerini saqlağan analarımızğa minnetdar olmalımız. Tınç okeannıñ suvu merekep olsa bile, halqımıznıñ faciasını añlatmaq içün az olur», – dey Ayşe hanım.

Ağalarım, eñ büyügi o vaqıt 17 yaşında edi, Lângar maden ocağında çalışqan erkeklerden qalışmay edi. Mında olarğa baraqtaki bir odaçıqnı berdiler. Anam qurucılıqta çalışa, yollarnı tegizley, taşlarnı qalay edi. Öz qıyın işi içün ötmek varaqalarını ala edi.

Mahsus köçip kelgenler ciddiy komendant nezareti altında buluna edi, rayondan rayonğa barmağa yasaq edi. Raatlıq künlerinden birinde Ayşe defter almaq içün qomşu rayonda yerleşken Pasdargonğa ketti. Çarşıda komendant onı körip: «Bazarertesi mektep müdirine kelip, beş kün apiste oturacağını bildirirsiñ», dep taşladı. Yarın Ayşe, ağlap-ağlap, bunı esap ocasına bildirdi, ocası ise – mektep müdirine. Müdir oña arqa olıp, apisten qurtardı. Ayşe nevbetteki sefer komendantnı körgende, o oña açuvlı baqtı, amma tiymedi.

Lângarda 1953 senesi dekabr ayına qadar yaşadılar. Soñra qorantası Superfosfat qasabasında yerleşti.

Ayşe yengil atletikada yüksek neticelerge irişe edi. 1955 senesi talebeler arasında keçirilgen sport yarışında alâ neticelerni köstergen Ayşeni çetel yarışlarına baracaq taqım terkibine kirseteler. Amma mahsus köçip kelgenlerniñ balaları Özbekistan sıñırından çıqıp olamaz edi, Ayşege de izin bermediler.

1956 senesi aprelniñ soñunda SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ «Qırımtatar, balkar, türklerniñ – SSCB vatandaşları, Ulu Vatan cenki vaqtında sürgün etilgen kurd, hemşil ve aile azalarınıñ mahsus yerleşüvi boyunca sıñırlavınıñ lâğu etilmesi aqqında» qararı işbu halqlarnıñ mahsus yerleşüv rejimini lâğu etti ve memuriy nezaretten boşattı, amma evel yaşağan yerlerge qaytmağa musaade berilmegen edi. Amma, bir qaç aydan soñ, «cezalanğan halqlarnıñ» çoqusı sürgün etilgen yerlerine qaytıp oldı. Qırımtatarlarğa akimiyetniñ bu minneti tiymedi – olar sürgünlikte qaldılar.

1957 senesi Ayşe mektepni bitirdi ve Samarqand universitetiniñ tarih fakultetine kirdi. Oquvğa aveskâr qızğa o derecede ğayeviy olğan fakultette tasil almağa qolay degil edi. Misal içün, siyasiy malümat dersi vaqtında Ayşe: «Aqiqat»ta aqiqat yoqtır» degende, onı sınıftan quvğan ediler.

Universitetni bitirgeninden soñ Seitmuratovanı mektepke yolladılar, mında eki yıl çalıştı, soñra – 1964 senesi – diplomnı elde etti. Kelecek sene Ayşe Tarih İnstitutınıñ aspiranturasına kirmek içün Moskvağa kete. İmtianlarnı muvafaqiyet ile bere, amma aspiranturağa onı qabul etmeyler ve baaları ile Özbek Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti İlim akademisınıñ Tarih institutına kirmege tevsiye eteler. Ayşe Taşkentke kele, amma mında da oña red eteler. Ayşe Samarqand şeerine qayta, aqşam mektebinde tarih ocası vazifesine başlay, bunıñ ile ara-sıra universitette çalışa.

Birazdan yaşayışında daa bir unutılmaz vaqia yüz berdi – qırımtatar milliy areketine qoşuldı.

Seitmuratova «teşebbüsçiler» ile öz tanışuvını böyle hatırlay: «Qomşumız Seithalil ağanıñ oğlu kelip, babasından bir tezkereni bere, meni kelmege çağıra. Azırlandım, evge kirem ve körümli esli başlı insanlarnı körem. Seithalil ağa meni bulunğanlarğa tanıştırdı». Samarqand milliy areketiniñ faalleri toplanğan eken. Olar yaş tarih ocası Ayşe Seitmuratova aqqında eşitip, meraqlandılar. Bu vaqıtları qırımtatarlarda mütehassıs tarihçı yoq edi, desek, yañlışmamız: sürgünlikten soñ qırımtatarlarnı aliy oquv yurtlarınıñ içtimaiy bölüklerine qabul etmey ediler.

1964-65 seneleri faaller cenk ve partizan areketiniñ iştirakçileri aqqında malümat toplay ediler. Ayşe de bu faaliyetke aktiv sürette qoşuldı.

1965 senesi yazda qırımtatar halqınıñ vekilleri Sovet Birligi Kommunistik Firkasınıñ Merkeziy Komiteti qabul odasınıñ reberi Stroganov ile körüştiler. Subet devamında firqa azasınıñ qırımtatarlarnı kim aqaretley degen sualine Ayşe: «Birinciden, qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında Devlet mudafaa komitetiniñ emri, ekinciden, – sizge ad kerekmi, bizni Sovet akimiyeti aqaretley», degen cevabını qaytardı.

1966 senesi oktâbr başında Ayşe üçünci kere aspiranturağa imtian bermege ketti – bu sefer Moskva devlet universiteti, – kene kirmedi. Oktâbr 4 künü Samarqand şeerine qayta, üç künden soñ oña tintüv ile keleler. Sabadan aqşamğace militsiya hadimleri tintüvni keçirip, milliy areketniñ vesiqalarını ve kitaplardan yazıp alğanlarını tutıp alalar. Çastına, evde matbaa maşnası yoq edi. Uquq qoruyıcılar evniñ astını üstüne çevirip taşladılar, aqşam kelgen aptesi: «Faşistler kibi, er şeyni darma-dağın ettiler», dep şaştı.

Bir qaç künden soñ, oktâbr 14 künü Samarqand vilâyeti Devlet havfsızlıq komitetinde keçirilgen sorğudan soñ, Ayşeni yaqaladılar. Nezaret altında onı Moskvağa alıp ketireler.

10 künden soñ oña Rusiye Sovet Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Cinaiy Kodeksiniñ 74-nci maddesi boyunca qabaat bildirile. Seitmuratovanı «milliy ayırımnı meydanğa ketirmek içün beftan vesiqalarnıñ tarqatuvı ve tizilüvi»nde qabaatlay ediler.

Devlet havfsızlıq komitetiniñ Lefortovo apishanesinde keçirilgen yedi ay onıñ közlerini aça: «Apishanede keçirgen vaqıt devamında çoq şeyni añladım. Biz doğrudan doğru ayta edik: «Yazamız, çünki küreşemiz», amma bu er şey bizge qarşı aylandı».

1967 senesi mayıs 19 künü mahkeme keçirildi – gizli ve qapalı. Qarar – 2 yıllıq şartlı qapalma ve mahkeme salonından azat etüv.

Lefortovo apishanesinde keçirgen aylarğa baqmadan, Seitmuratova areketten vazgeçmedi. 1967 senesi iyül 21 künü o, halq vekilleri ile birlikte Kremlde SSCB Devlet havfsızlıq komitetiniñ reisi Yuriy Andropov, SSCB Baş prokurorı Roman Rudenko ve SSCB içki işler naziri Nikolay Şçelokov ile körüşe.

SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ 1967 senesi sentâbr 5 künü alınğan «Qırımda yaşağan tatar vatandaşları aqqında» №493 fermanı «Qırımda yaşağan tatar vatandaşları»na nisbeten devlet organlarınıñ qabaatlavını red ete edi, amma, bunıñ ile, olarnıñ «Özbek ve diger ittifaq cumhuriyetler toprağında yerleşkenini» iddia ete edi. Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ №494 qararında «tatar vatandaşları… ve aile azaları, SSCB diger vatandaşları kibi, Sovet Birliginiñ bütün toprağı boyunca, iş tapuv ve pasport rejimi aqqında qanunlarğa riayet etilüvi ile, yaşamaq aqqından faydalanğanı» aqqında aytıla edi. Yani, avale qırımtatarlarnıñ ğurbetlikte sürgünlikten soñ olğan alını tasdiqladı. Qarardan olğan ağır teessurat Ayşeniñ Özbek Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Tarih İnstitutı aspiranturasına kirgeninden bile yoq olmadı.

Dissertatsiya qorçalavı afresinde, 1971 senesi iyün 15 künü, Seitmuratovanı kene yaqaladılar. Onıñ işi aynı şu sene mayıs ayından Aqmescitte yaqalanğan oca Lenur İbraimov ile birleştirildi. Qabaat – sovet devlet qurulışını aqaretlegen malümatnıñ tarqatuvı ve yazuvı. 1971 senesi iyül ayındaTaşkent mahkemesiniñ qararı ile Lenur İbraimovğa 2 yıllıq, Ayşe Seitmuratovağa – 3 yıllıq apis cezası belgilendi, prokuror ise Ayşeni 6 yılğa qapatmağa talap ete edi.

Seitmuratova müddetini Baraşevo ve Yavas lagerlerinde keçire edi. 1974 senesi iyün 15 künü lagerden çıqıp, Samarqand şeerine qayta.

Azat etilüvinden soñ Ayşege er yerde «börü bileti» berildi. Aspiranturadan tevqiften soñ birden çıqarıldı, oquvnı soñuna qadar öyle de bitirip olamadı, aspiranturağa onı keri qabul etmediler. Ocalıq faaliyetine devam etmege imkân bermey ediler. Ayşeni atta mektepke cıyıştırıcı vazifesine almadılar…

1970 seneleriniñ ortalarında başqa çaresi qalmadı – ya da yañı apis müddeti, ya da, diger «sovet ükümetine qarşı çıqqan» şahıslarnıñ etkeni kibi, Ğarpqa köçmek.

1978 senesi yazda Seitmuratova SSCB-den çıqmaq içün musaadeni alıp oldı – Yelena Georgiyevna Bonner yardım etti. 1979 senesi yanvar 25 künü Ayşe AQŞ-na kele. New York ava limanında onı tuvğanları ve Pötr Grigoryeviç ile Zinaida Mihaylovna Grigorenkolar qarşılaylar.

IRC – qaçaqlarnıñ halqara komitetinden kvartira ala. 42 yaşında Seitmuratovanıñ yañı ayatı başlana. O, ingliz tilini ögrenmege başlay (mektepte alman tilini ögrene edi); birazdan onı «Svoboda», «Golos Ameriki» radiostantsiyalarına davet eteler, mında o, efirlerni rus, özbek, azerbaycan tillerinde alıp bara.

Seitmuratovanıñ o devirdeki yaşayışını tarihçı, Moskva Helsing gruppasınıñ teşkilâtçılarından biri ve şimdiki reisi Lüdmila Alekseyeva böyle tasvir ete: «Ayşeni icretlikte bile edim, New Yorkta yaşağan vaqtında. Yañı yaşayışqa alışmaq içün kelgenlerden çoqusı faal areket etmege başlay edi, Ayşe ise bunı degil, qaldırıp ketkenlerini tüşüne edi. O, daima semetdeşlerini tüşüne edi – qırımtatarlarnı, olarnıñ yaşayış tarzını, er vaqıt bağ qurmağa areket ete, qırımtatarlarnıñ meseleleri aqqında aytmaq ve olarğa yardım köstermek içün er bir imkândan faydalana edi, o vaqıt ise böyle imkân çoq degil edi. Ayşe – halqınıñ taqdiri, müsibeti ve oña yardım etmek ıntıluvı ile yanğan bir insandır»…

SSCB-den köçip ketkenden 11 yıl keçkende, 1990 senesi noyabr 20 künü Ayşe Seitmuratova anası, ağa ve aptesiniñ mezarlarını ziyaret etmek içün Özbekistanğa kele. Semetdeşleri onı milliy qaramannı kibi qarşılaylar.

Birazdan vatanına qayta ve bar küçü ile işke başlay. Seitmuratova qırımtatarlarğa içtimaiy yardım boyunca «Merhamet evi» hayriye Fondunı teşkil ete.

O, söz bere ve 2001 senesinden çalışqan «Qartlar evi»ni aça. Bugünki arzusı – bala bağçasını qurmaq…

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası