"İnsanlar er şeyden evel". Bu, Ukrayina, Avropa ve Rusiyeden aq qorçalayıcı teşkilâtlar tarafından teşebbüs etilgen kampaniyanıñ adıdır. Cenkniñ toqtatılması aqqında muzakereler keçirilgende, olar Rusiye tarafından tutulğan bütün vatandaşlarnı ve arbiy esirlerni azat etmege çağıralar.
Rusiyeniñ qanunsız apsinde qaç qırımlı buluna? Qırımda tutulğan ve maküm etilgen diger işğal etilgen regionlarnıñ sakinleri aqqında ne belli? Bütün esirlerniñ şartsız azat etilmesi imkânı barmı ve bu ne ile bağlı? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Alena Badük "Vatandaş serbestligi merkeziniñ" ekspertler şurasınıñ azası Mihail Savvanen ve Rusiye tarafından maküm etilgen jurnalist Serğiy Tsıgipanıñ apayınen laf etti.
"Vatandaş aqları Merkezi" ve "Memorial" teşkilâtları başlatqan aq qorçalayıcı teşkilâtlar koalitsiyası "İnsanlar er şeydeb evel" kampaniyasını başlattı. Aq qorçalayıcılarnıñ malümatına köre, Rusiye biñlernen ukrayin vatandaşını ve arbiy esirlerni, 20 biñden ziyade balanı esirlikte tuta. Yüzlerce rusiyeli siyasiy mabüsler cenkke qarşı narazılıq bildirgenleri içün azatlıqtan marum etilgen.
Uquq qoruyıcılar bütün esirlerniñ azat etilmesini ve olarğa Rusiyeden ya da onıñ tarafından işğal etilgen topraqlardan qaytmağa imkân berilmesini talap ete. Olar bu esnaslarnı koordinatsiya etmek içün mustaqil halqara mehanizmniñ meydanğa ketirilmesini talap eteler. Bundan da ğayrı, olar, Rusiye BMT agentliklerine ve Halqara Qızıl Haç Komitetine bütün esirlerge ve qanunsız şekilde köçürilgen ya da sürgün etilgen balalarğa tolu irişimni acele sürette bermek kerek, dep israr eteler.
Barışıq muzakereleriniñ ihtimalı şimdi yüksek, ve esirlerniñ taqdiri birinci yerde olmalı, dey "Vatandaş serbestligi merkeziniñ" eksperti Mihail Savva.
"Biz añlaymız ki, er angi muzakereler — bu pek qıyın bir esnas. Muzakerelerde iştirak etecek insanlarnıñ, apishanede yatqan insanlarnıñ menfaatına emiyet bermemek içün bir şey yapmaq ıntıluvı bar. Şunıñ içün biz er şeyden evel insanlarnı tüşünemiz", — dep bildirdi Mihail Savva Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde
Rusiye prezidenti Vladimir Putin, Ukrayina prezidenti Volodımır Zelenskıy ile barışıq muqavelesini imzalamağa azır olmağanını defalarca bildirgen edi. O, onıñ vekâlet müddeti bitkeni içün qanunsız olğanını iddia ete. Kıyiv ise, öz nevbetinde, Ukrayina iştirak etmese, muzakerelerniñ imkânsız olğanında israr ete. Ukrayina Anayasasına köre, cenk vaziyeti vaqtında saylavlar keçirilmesi mümkün degil, ve böyle şaraitlerde devlet yolbaşçısı öz qanuniyligini saqlay, dep israr ete Mihail Savva.
Amma, vaziyetni köz ögüne alıp, muzakereler birinci şahıslarnıñ iştiragi olmadan keçirile bile, dep tüşüne o. Ve mında, ukrayinalı esirlerniñ azat etilmesinde, ABD müim rol oynaya bile.
Akimiyet kimde olsa da, demokrat ya da cumhuriyetçi olsa da, insan aqları Amerika Birleşken Devletlerinde birinci yerde qala, dep tüşüne uquq qoruyıcı.
"İnsanlarnı azat etmege imkân bar. Er angi totalitar rejim, Rusiye rejimi ise, şübesiz ki, neotolitar, insanlarnı umumen tüşünmey, insanlar prioritet degil. Amma bizim içün insanlar birinci yerde turmaqta, şunıñ içün bu kampaniya Ukrayina ittifaqdaşları, ilk evelâ Amerika Birleşken Devletleri, Amerika Birleşken Devletleriniñ yañı memuriyeti, insanlarnıñ azat etilmesi kibi müim mesele olmadan muzakereler başlamamalı, dep añlamaq içün yapıldı", — dep ayttı Mihail Savva.
Ekspertniñ qayd etkenine köre, Rusiyege tesir etken bir qaç alet bar. Bular şimdiki sanktsiyalar ve ABD prezidentiniñ söz bergen sıñırlavları. Ukrayinanıñ qullanmağan mehanizmleri de bar, dep saya ekspert.
Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ Halqara mahkemesine Rusiyeniñ işkence ile küreş Konventsiyasını bozğanına dair bir de bir memleket muracaat etmedi. Rusiye ondan çıqmadı, dep qayd ete Mihail Savva.
Ukrayina vatandaşlarınıñ biñlernen makemesiz ya da makeme qararı olmadan tutulması qanunsızdırMihail Savva
"Ukrayina vatandaşlarınıñ biñlernen makemesiz ya da makeme qararı olmadan tutulması qanunsızdır. Bu insanlarnıñ çoqusı 2022 senesi mart ayından berli tutula. Yani, bu, bu Konventsiya tarafından yasaq etilgen sert yanaşuvnıñ bir çeşiti. Rusiye onı bozdı. Böyle bir muracaat olsa, bu ciddiy bir tesir aleti ola bile, çünki BMT halqara makemesi — makeme organıdır. Onıñ qararları ise, BMT Baş assambleyasınıñ qararlarından farqlı olaraq, icra etilmesi içün mecburiydir", — dep ayta Mihail Savva.
Yañı Kahovka jurnalisti ve faali Serğiy Tsığipa — Kremlniñ vatandaş esirlerinden biridir.
Rusiye arbiyleri onı 2022 senesi mart ayında Herson vilâyetinde yaqaladı. Bundan evel o, Ukrayina destegine mitinglerde iştirak ete edi. Tutulğan soñ Serğiy işğal etilgen Qırımğa alıp ketildi ve Aqmescit SİZO-sında tutuldı. Onı casuslıq ile qabaatladılar. Serğiyniñ sağ olğanı ve Qırımda tutulğanı aqqında onıñ ömür arqadaşı Yelena tek 2022 senesi mayısnıñ soñunda bildi.
"O vaqıt anam vefat etti, ve insanlar cenaze ziyafetine kelgende, anda tanışlarınıñ tanışları, o vaqıt Aqmescit SİZO-sından azat etilgen birisi bar edi, 1-nci SİZO edi, ve yürüşlerde Tsığipa soyadını eşitkenini ayttılar. 2022 senesi mayıs ayında Aqmescitteki birinci SİZO-da bulunğanını ayttılar", — dep aytıp berdi Serğiniñ apayı Yelena Tsığipa bildirdi.
Daa soñra Yelena aqayından şiirler ile haberler alıp başladı. Böylece o, onıñ alı aqqında bile edi.
"Serğiy icadiy insan, yazıcı, ve onıñ şiirleri, akrostikleri bar. Bu şiirlerde, oña elektrik aqımları qullanılğanı, sert bir şekilde köteklengeni, şantaj yapılğanı, aşalanğanı aqqında aytıla. Söz sırası, elbette ki, bunı maña kimse aytıp olamay. Serğiy evge qaytqan soñ, biz bu aqta tafsilâtlıca ögrenecekmiz", — dep tarif etti Yelena Tsığipa.
Serğiyni zorbalıq ve şantaj vastasınen añlaşqan advokatından vazgeçmege mecbur ettiler. Rusiye kontrolindeki makemeniñ birinci oturışuvına qadar, o, imaye aqqından faydalanıp olamadı, dep ayta Yelena.
"Yalıñız 2023 senesi avgust ayında ilk makeme oturışuvından soñ, Serğiy açıqtan-açıq aytqanı kibi, o imzalağan er şey zorbalıq, aşalanuv, işkence altında yapılğan edi, ve o, imzalağan er şeyinden vazgeçip, advokatını talap ete. Ve tek bundan soñ advokat Serğiyge kirsetildi", — dep tarif etti Yelena Tsığipa.
2023 senesi oktâbr ayında Rusiyeniñ kontroli altında bulunğan Qırım Yuqarı mahkemesi Serğiy Tsiğñpanı 13 yılğa apiske aldı.
Onı Rusiyeniñ Râzan vilâyetindeki Skopin şeeriniñ cezahanesine etap ettiler.
Onı Rusiye vatandaşlığı ve pasportını almağa mecbur ettilerElena Tsiğipa
"O, mecburen çalışqanını bilem. O, red etti, dedi ki, qanunlarıñızğa köre men nefaqacım ve çalışmamağa aqqım bar. Onı Rusiye vatandaşlığı ve pasportını almağa mecbur ettiler. Elbette, o da red ete, çünki aqıllı bir insandır", — dep ayta Yelena Tsığipa.
Soñki sefer Elena Serğiyden dekabrniñ 19-nda mektüp aldı. Öz aqqında haberni advokat vastasınen yolladı. Böylece, Elena aqayınıñ bir kişilik kamerada tutulğanını bildi.
"Bazı kiçik sebepler bar edi, meselâ, töşek içinde şeker, üstteki dögmenñ qapatmağanı ya da başqa böyle şeyler, bunıñ içün onı kartserge yollay ediler, sanki rejim bozuvı içün. Bu cezahaneniñ qaidelerine köre, üç kere kartserge yollanılsañız, sizni bölükke degil de, kamerağa yollaylar. Serğiy yarım yıldan berli bu kamerada buluna", — dep tarif etti Yelena Tsıpa.
Rusiye tarafından azatlıqtan marum etilgen ukrayinlerniñ sayısı tam olaraq belli degil.
Ukrayina Yuqarı Radasınıñ insan aqları vekâletlisi keçken sene fevral ayında 28 biñ vatandaş aqqında bildirgen edi. Qırımtatar Resurs Merkeziniñ malümatına köre, Qırım ilhaqından berli 370 siyasiy sebepli cinaiy taqip qayd etildi, olardan 220-den ziyadesi qırımtatarlarğa nisbeten.
Vatandaş serbestligi merkeziniñ vesiqalarında 7 biñ insan aqqında malümat bar.
"İnsan aqları vekâletlisi başqa raqam aqqında ayta, o daa büyük, ve onıñ da bar olmaq aqqı bar. Ne problemi bar? Bu, kimse bu insanlarnıñ tam sayısını bilmey. Çünki Rusiye halqara gumanitar uquqnıñ qaidelerini boza ve çoqluq aqqında Qızıl Haçnıñ halqara komitetine bile haber etmey", — dep tarif etti Mihail Savva.
Uquq qoruyıcınıñ malümatına köre, 2 biñ vatandaşnıñ soyadı belli. Qalğan er şey — qıymet kesüv, dey. Olarnıñ aqqında malümatnı tasdıqlamaq kerek, adamlarnı qıdırmaq kerek. Ve bu, Rusiye olarnı saqlağanına baqmadan. Onıñ aytqanına köre, "İnsanlar er şeyden evel" kampaniyasınıñ talaplarında monitoring missiyasınıñ teşkil etilmesi aqqında şart bar.
Ukrayina jurnalistleri milliy birliginiñ malümatına köre, Rusiye esirliginde 30-ğa yaqın ukrayin jurnalisti de buluna. Olardan 15-i - Rusiyeniñ Ukrayinağa istilâsından evel işğal etilgen Qırımda taqip etilgen jurnalistler, hususan qırımtatar vatandaş jurnalistleri.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
