Orhan Cemal: «Moskva içün qırımtatarlar – istenilmegen azlıqtır»

Orhan Cemal – Rusiyeniñ belli arbiy jurnalisti ve İslâm problemleri boyunca mutehassıs. O, Rusiyede canlı televizion ve radio yayınlarında ilhaq etilgen yarımadada qırımtatarlarnıñ aq-uquqları bozulğanı aqqında söz yürsetmege cesaret etken pek az adamlardan biridir. Qırım musulmanlarına qarşı repressiyalar ne vaqıt bitecek, yarımadada Rusiye telükesizlik hadimleri nasıl taktikalarnı qullana ve Qırımda zorbalıqsız qarşılıq kösterüv imkânı barmı – Qrhan Cemal bu hususta Qırım.Aqiqat içün bergen intervyude ikâye etip berdi. O 2017 senesi dekabrniñ 31-nde derc etilgen edi. İyülniñ 31-nde, o bir qaç rusiyeli jurnalistnen beraber Merkeziy Afrika Cumhuriyetinde elâk olğanı aqqında haber alındı. Olar Vagner gruppirovkasınen bağlı jurnalistik tahqiqat keçire. Hatırlaymız...

– Qırımğa soñki sefer ne vaqıt olğan ediñiz?

– Soñki sefer 2015 senesi bardım. Ondan soñ baramadım. Endiden soñ ne vaqıt barmağa çarem olur, bilmeyim.

– Jurnalist olaraq siz «qızğın noqtalar»da ihtisas etesiz. Fikriñizce, Qırım böyle yerlerden birimi­?

– Öyle oldı ki, 2014 senesinde Qırım kerçekten de «qızğın» olğanda, meni anda yollaycaq adam yoq edi. Şimdi men frilanser olıp çalışam, bu tamam o zaman başladı. Asılında, 2014-nci yıl – sıñır çizgisidir… Bu, «er kes yañlış yerge kete» formatından, «er şey ceennemge kete» formatına keçüvdir. Bu ceryandır. Ondan soñki basamaq – Suriyedeki cenk. Şimdi endi Putin, sanayini arbiy rejimge keçirmege azır olmaq kerek, dedi. Edebiyatta, kinoda bir medeniy qalıp bar – 1941-nci yıl. İyun daa başlamadı, daa baar. Bazı adamlar: cenk olacaq, deyler. İşte şimdi hibrid bir cenk degil de, büyük ve bu yerde bir cenk başlaycağı is etile.

– Buña rağmen siz kene de Rusiyeniñ media saasında yarımadadaki vaziyetini izaatlaysız. Demek, bu siziñ içün meraqlı?

– Neçün deseñiz, qırımtatarlar özümiziñki, musulmanlar. Ve ayatlarında pek çoq zorluq kördiler. Ukraina akimiyeti zamanında, Kuçma-Yanukoviçler vaqtında da yaşayışları soñsuz keyf degil edi. Olar, endi çoqtan berli ağır vaziyetke tüşken özümiziñkilerdir. Şimdi ise daa beteri oldı: olarğa kelip, evelki yaşayış tarzıñız şimdi endi cezalanacaq cinayet oldı, özüñiz ise endiden soñ nasıldır etnik, diniy çoqluqqa boysunğan, esir etilgen hizmetkârlar oldıñız, dediler. Şimdi endi siz bizim düdügimizni çalacaqsıñız ve mındaki yaşayışıñız yaramay dep, saqın ağzıñıznı açmañız. Düdügimizni çalmasañız – bu, terrorizm, ağzıñıznı açıp: «daa yavaş çalsam olurmı?» – deseñiz – bu endi ekstremizmdir. Qırımtatarlar bu manada yekâne degiller. Rusiye musulmanlarınıñ çoqusı bunı başından keçirdi. Amma bizler içün bu, vaqıt içinde sozulğan edi. Anda gaykalarnı yavaş-yavaş sıqtıra ediler. Bu, on yıl içinde olıp keçti. Qırımlılarğa ise sanki bir kereden başlarına balta sapı yandırdılar. Bu bir dehşettir.

– Rusiye musulmanlarınıñ bastırıluvında eki usul ayırmaq mümkün: daa yımşaq olğan İdil boyu usulı ve adamlarnıñ alıp qaçuvı, eziyetlevler ve öldürüvlerge esaslanğan Kavkaz usulı. Moskva Qırımda bu usullarnıñ qaysı birini qullana?

Bu pek qaba bir bölünüv. Kavkazda bir deste usullar, yanaşuvlar bar. Bir anda partizan areketiniñ merkezine çevirilgen Dağıstan bar. Belli bir vaqıtta o, Moskva ve Peterburgdan daa demokratik edi. Kabardino-Balkariyada areket teşkil etmek kerek oldı. Karaçayevo-Çerkesiyada asıl da bir şey yoq edi. Er yerde şartlar farqlı edi. Asılında Qırımda Rusiye eki vektornıñ qoşulmasını qullana. Anda başqa bölgelerden komandirovkağa yollanğan telükesizlik hadimleri özlerinen beraber artıq şekillengen usullarnı ketireler. Mahsus hizmetlerde belli bir bürokratik mantıq bar. Evelden, yasaq etilgen qonuşmalar içün parmaq sallap qorquzar ve şartlı apis müddeti berir ediler, şimdi ise aynı qonuşmalar artıq terroristik teşkilâtta iştirak etüv ve eñ az on yıllıq ceza muddetidir.

Esas itibarıle 20-nci asırda Qırımda yerleşken rusça laf etken çoqluq, bu yerniñ saibi, tamır halqı olğanını eşitkende keyfi qaça. Ve tamam bu rus milletçiligi Qırımğa tıştan ketirilgen uquq qullanuv tecribesini daa beter alğa ketire. Çekistlerniñ er bir yip ucuna yapışmaları azlıq etkeni kibi, milletçiler tarafından toqtamayıp: «eki ayağıñıznı bir çızmağa soqarmız, bastırırmız» şeklindeki qorquzuvlar yañğıray. Bu er vaqıt bar edi, lâkin bu eki faktornıñ birleşmesi, yaman bir neticege ketire.

​– Siz, «qırımtatarlar özümiziñki» dediñiz. Türkiye içün de olar özlerinki. Eñ azından bir çoq qırımtatar böyle tüşüne. Türkler arasında da böyle tüşüngenler az degil. Lâkin Anqaranıñ, ilhaqnı tanımağanı aqqında beyanatlarından ğayrı, qırımtatar halqına kerçekten qoltutmaq içün atılğan aqiqiy manalı adımlar şimdilik yoqtır. Bu vaziyet deñişebilemi ve bunıñ nasıl şartları bar?

​– Türklerge qarşı bir oba söz aytmaq mümkün, amma vazgeçecem. Olar em siyasiy, em de iqtisadiy ceetten pek ağır vaziyetke tüşti. O vaziyetten Moskva ile ittifaq etip çıqtılar. Buña devlet rehberleri tarafından yapılğan bir sıra hatalar ketirdi, lâkin bunı iç kimse itiraf etmez. Qabaat gülencilerde, islâmcılarda, kimde olsa-olsun, derler. Diger taraftan bizni yani islâmcılarnı da melekler olaraq köstermek kerekmey. Türkiye bizlerge qarşı çoq vaqıt alicenap muamele kösterip: keliñiz, raatlanıñız, sığınıñız, dey edi. Em de bunı yalıñız Rusiyeden kelgen qaçaqlarğa qarşı degil, bütün musulmanlarğa qarşı yapa edi. Bu çoq yıl devam etti. Yerli siyasetke, cinayetçilerge qarışqan bazı muacirlerniñ qılıqlarına köz yumula edi. Türklerde de munasebet deñişe edi. Qabaat tek bizde edi demek yañlıştır. Erdoğannıñ Putinnen umumiy barışuvı esasında peyda olğan mahsus hizmetlerniñ emekdaşlığı da munasebetni deñiştirdi. Al-azırda – er vaqıt öyle olmaycağına ümüt etem – Rusiyenen dostluqnıñ menfaatları Türkiye içün İslâm birdemliginden üstün oldı.

– Qırımnıñ Ukrainağa qaytarılması, yarımadanıñ şimdiki vaziyetinde nasıldır deñişmeler yalıñız Putinniñ ketmesinden soñ olabilemi? Yoqsa deñişmeler içün bu şart degilmi?

​– Qırımtatar halqınıñ ayatında nasıldır temelli deñişmeler yalıñız siyasiy felâketler neticesinde ola bilirler. Putin sağ olacaqmı, yoqmı, emiyeti yoq. Pek çirkin yañğırasa da, ruslarnıñ işi ne derecede fena olsa, olarnıñ işi o derecede eyi olacaqtır. Putin bir faktordır, lâkin onıñ akimiyeti esnasında da böyle bir şey olmaq mümkün. Rusiyeniñ içinde bile Qırımğa munasebet pek tez deñişe. Yavaş-yavaş, Ukraina vaqtında da raatlanmaq içün kelmege kimse keder etmegeniniñ añlayışı kele. Lâkin o vaqıt onı baqmaq içün para ayırmaq kerekmey edi. Ve Qırım sakinleri de biraz kiyikçe olıp çıqtı. Elbette, «Qırım bizimki», elbette, böyle bir avesliknen Rusiyege qoşulğan Qırım sakinlerini sevmek kerek. Lâkin andan kelgenine baqıñız! Misal içün, Poklonskaya. O, «Qırım bizimki» degende er şey yahşı. Lâkin qurban ketken çar, filmlerniñ yasaqlanması kibi qoyu qadimcilik başlanğanda cemiyetniñ belli bir qısmı zorlanıp başlay.

– Rusiye Qırımnı arbiy bazağa çevirdi. Arbiy bazada narazılıqqa meyil etken insanlar raatsızlıq ve açuv doğurlar. Bu munasebet ile qırımtatarlar Rusiye akimiyetinden neler beklemeli?

​– Biz yavaş-yavaş arbiy bazağa, Kaspiy deñizi havzasında yerleştirilgen küçlerge hizmet bergen territoriyağa çevirilmekte olğan Dağıstannı köremiz. Anda işançsızlar, dissidentler, «ekstremistik vahhabizm idealogiyası»nıñ tarafdarlarınıñ cedvelleri tizile. Bu adamlarnen çalışuv, olarnı kontrol etüv ve qorqutuv usulları işlep çıqıla. Bu usullar, diger Kavkaz cumhuriyetlerinde qullanğan usullarından farqlıdırlar. Qırım kurort yapılmaq içün degil de, ille arbiy baza yapılmaq içün zapt etildi. Qırımda turizmniñ imkânsız olğanını Moskvada başından añlay ediler. Korporativ turizm formatında az miqdarda para ayırmaq mümkün: biz sizge arbiy hadimlerimizni ya da orman iqtisadiyatı hadimlerimizni yollaymız ve bir avuç para beremiz. Bu, baquvnıñ bir şekli, biznes degil. Qırımtatarlar içün Qırımda iqtisadiy kelecegi yoq. Moskva içün olar – anda yaşağan istenilmegen azlıqtır.

– Rusiye ilhaqı şartlarında Meclisniñ zorbalıqsız qarşılıq kösterüvge işançı bugün netice berebilirmi?

​– Qırımtatarlar 2014 senesinde qarşılıq kösterse, ğalebe qazanamaz ediler. Lâkin Qırım da Moskvaniñ idaresi altına qansız keçmez edi. Yerli ealiniñ işğalcilerge qarşı küreşkeni, olarnı anda papadiyelernen qarşılamağanını kösterir edi. 2014 senesinde qurbanlar boşuna berilmez edi. Duşman istegenini almaz edi. Şimdi Qırım içinde silâlı küreş içün köznen körüngen imkânlar yoq. Zorbalıqsız küreş, gandicilik, arqañda bir qaç million zorbalıqsız qarşılıq köstergenler olıp da, başqa bir yerde, uzaqta bir avuç Britaniya mustemlikecileri olsa yahşı. Bunıñ içün çoqluq kerek. Qırımda o yoq. Açıqtan çıqmaq ve şartlı olaraq: böyle bir fırqa bar, demek içün belli bir annı beklemek kerek.

Orhan Cemal 1966 senesi dünyağa kele. 90-ncı senelerniñ ortasından başlap "Veçernyaya Moskva", "Nezavisimaya gazeta", "Novaya gazeta" gazetalarında ve başqa neşirlerde çalışa. 2008 senesi Rusiye-Gürcistan cenki vaqtında arbiy muarrir olaraq çalışa, ayrıca Afğanistan, İraq, Livan, Libya, Surüye ve Saudi Arabistanında çalışa.