Ğarbiy tatarlar ve olarnıñ Ukraina tarihındaki izi

Ğarbiy tatarlar – olduqça muammalı bir etnik gruppadır. Dersliklerde onıñ aqqında malümat tapmaq qıyın, lâkin o, Ukraina ve umumen Şarqiy Avropa tarihınıñ qısmı edi. Milliy Ukraina tarihı muzeyinde Sağ yalıdaki ve Ğarbiy Ukraina tatarları kimler olğanı aqqında muzeyniñ üyken ilmiy hadimi Aleksey Savçenko ikâye etti.

– Zemaneviy ukrainler ve olarnıñ ecdatları ile çöl, şarq ve, buña münasip olaraq, türkiy halqlar arasındaki qarşılıqlı münasebetler, adet üzre, tarih añlatuvımıznıñ merkeziy mevzularından biri ola. Bu mevzuğa sıq-sıq toqunalar, lâkin esas diqqat çöl ile qomşulıqnıñ arbiy ceetine ayırıla. Böyle vaziyet daa XIX asırda şekillendi. Diger devirlerde de olğanı kibi, tarih siyasetke tabi edi. O vaqıt eñ yaqın qomşular ile münasebetlerni menfiy olaraq köstermek elverişli edi. Tetqiqatçılar «inkişaf etken» medeniyetni, ziraatnı «varvarlarnıñ», köçebelilerniñ medeniyetine qarma-qarşı qoya ediler.

Ğarbiy tatarlar – Ulu Litva knâzlığı ve Poloniya Qırallığı ealisiniñ Şarqiy Avropadaki türk ealisi ile aman-aman beş yüz yıl devam etken qarşılıqlı münasebetleri neticesinde şekillengen bir etnostır. Öyle oldı ki, tarihları daa çoq Litva, Belarus ve Poloniyada tetqiq etildi. Şimdi toplulıqları az sayıda – 25-30 biñ kişi olaraq yalıñız bu devlerlerde saqlanıp qaldı. Aynı zamanda soñki vaqıtlarda sayıları arta. Litvalılar olarğa Litva tatarları, beloruslar – Belarus tatarları, poloniyalılar – Poloniya tatarları deyler. Ondan ğayrı, Volın, Podol ve Haliç tatarları bar. Bütün bu añlamlar – aynı bir toplulıqnıñ Ulu Litva knâzlığı ve daa soñra Reç Pospolitayanıñ territoriyasında yerleşken halqnıñ adlarıdır.

Ğarbiy tatarlar qomşu devletlerniñ tarihı kontekstinde biline edi, Ukraina tarihında ise olar aman-aman añılmay edi. Olarnı ukrainler ile bir-birine bağlamay ediler. Lektsiya içün qullanılğan tanıtma resim, aniden alınmadı: Poloniya medialarında, onda Poloniya tatarlarınıñ tasvir etilgenini qayd eteler. Tetqiqatlar köstere ki, onda tamam Ukraina territoriyasından olğan tatarlar tasvir etilgen, suret ise «Ukraina. Atlı ekipajlardan milliy kiyimler kiygen tatarlar. 1917 senesi iyün 30. Litva» yazısı ile poçta veraqasından alınıp qullanıldı.

Ukraina territoriyasında ğarbiy tatarlarnıñ cemaatları sovet ükümeti ve alman işğali ile dağıtıldı, mahv etildi. Diqqatqa lâyıq olğan şudır ki, Litva ve Belaruste bu etnostan asıl olğan tetqiqatçılar bile repressiya etildi: bir qısmını sovet ordusı ve digerini gestapo tevqif etip, idam ettiler. Olarnıñ taqdiri, cümleden, Ukraina topraqlarındaki ğarbiy tatarlarnıñ tarihını aks ete.

Assimilâtsiya yolu ile saqlanıp qaluv

– Olar bir etnos olaraq XIV-XV asırlarda şekillenip başladılar. Knâz Vitovt zamanında hizmette bulunğan tatarlar uquqiy statusqa malik oldılar – olarğa hizmette bulunğanlar statusını temin etken ve belli bir mecburiyetlerni tayin etken imtiyaznameler berildi. Ğarbiy tatarlarnıñ nesilleri bu imtiyaznamelerni XIX asırda bile delil olaraq köstere ediler.

Tatarlar pek tez yerli eali ile qarışa ediler. Glinskiyler soyunıñ tatar onbiñbaşısı Mamaydan asıl olğanı, bunıñ bir delili ola. Onıñ oğlu Mansur Kiyak zemaneviy Poltava vilâyetiniñ topraqlarında yerleşti ve bir sıra köyler qurdı. Onıñ oğlunıñ adı endi Andrey edi ve o, knâz Ostrojskiyniñ qızı ile evlendi, torunları hristian edi. Böyle misaller çoq edi: hanlar, akimiyetni ğayıp etip, Litvada qalıp fırsat beklemege tırışa ediler. Litva knâzları ve qıralları, böyle şanlı müttefiq ve ürmetli esiri olğanı ile qopaya ediler; o, bütün fahriy qabullarında, muvafaqiyetli çöl siyasetiniñ temsili sıfatında, Litva knâzınıñ sağ tarafında otura edi.

XIV asırnıñ soñunda tatarlar endi yerli slavân tillerinde laf ete ve yarli yaşayış tarzını menimsey ediler. Tatarlarnıñ bir qısmı zemstvo hizmetine kire ve cemiyetniñ siyasiy ayatında iştirak etmege tırışa. Bunıñ içün olarğa vaftiz etmek kerek ola edi. Tetqiqatçılar, Kyiv ve Bratslav bölgelerinde hizmette bulunğan şlâhtanıñ eñ azından üçte biri türklerden asıl olğan edi, dep yaza ediler, yani hizmette bulunğan şlâhtalılardan er üçüncisi çölden edi.

XV asırnıñ soñu – XVI asırnıñ başından başlap ğarbiy tatarlarnıñ siyasetinde belli bir deñişme oldı. Bu, geosiyaset ile bağlı: tevton seferleriniñ telükesi ve ğarbiy sıñırlarnıñ pekitilmesine meraq ğayıp ola, lâkin cenübiy ve cenübiy-şarqiy sıñırlarnı pekitmek zaruriyeti peyda oldı. Tatarlarnı köçürip yerleştirüv ceryanı işte şu sıñırlarğa avuştırıla – ve, bunıñ neticesi olaraq, Ukraina territoriyasında bayağı ziyade hizmette bulunğan tatar ealisi peyda ola. Knâzlar ve qırallarnıñ hizmetinde bulunğan tatarlarnıñ bir qısmını reyestr qazaqları ile qiyas etmek mümkün: olarda dvorânlıq bar, olar fizikiy emekten azat etile, lâkin olarda siyasiy aqlar yoq edi, olar qıralnı saylamay ediler.

Bir tasavur etiñiz ki, XVI asırda siz bir ortodoks knâz, din qorçalayıcısı Konstantin Ostrojskiyge musafirlikke keldiñiz, sizni ise tatar garnizonı olğan keçirüv tatar qulesi qarşılay. Bu qulege barıp yetmek içün başta şeerge kirişni imaye etken tatar oqçularınıñ yaşağan yeri olğan Zareçyeden keçmek kerek edi.

Meşur ukrainlerniñ bir çoqları tatarlardan asıl olğan edi. Olarnıñ sırasına Kozakeviçlerniñ soyu kire. Bu soydan Ukrainanıñ Polesyesini tetqiq etken belli etnograf Mustafa Kozakeviç asıl oldı. Agatangel Krımsiy de vastasız surette ğarbiy tatarlarnıñ toplulığına ait. Onıñ ecdadı Bağçasarayda molla olsa da, o, Belarus terrritoriyasına köçken edi.

Ukrainada ğarbiy tatarlarnıñ izleri ne yerde qaldı?

– Poloniya, Litva ve Ukraina topraqlarına kelgen tatarlar öz dinleri olğan islâmnı küte bile ediler. Olar artıq slavân tillerinde laf ete, yerli kiyimler kiye, lâkin belli bir adetlerine riayet ete ediler. Tatarlar dua kitaplarını arap ariflernen, lâkin ukrain ya da leh sözlerini qullanıp yaza ediler. Olar, sıq-sıq tatar dep adlandırılğan milliy maallerinde yaşay ediler. Neticede, şimdi Sağ yalıdaki ve Ğarbiy Ukrainada Tatar adını taşığan bir çoq mesken yerler ve soqaqlar bar.

(Hmelnitsk vilâyetindeki) Starokonstantinovnıñ civarında 24 evde (er birinde 3-4 qoranta olıp) tatarlar yaşay edi. 1636 senesine qadar olarnıñ sayısı 60 evgece arttı. Çoq vaqıt şeerde, içinde elâl aş satın almaq ve qımız içmek mümkün olğan tükân bar edi. XIX asırda bu şeerden keçken rus polkovnigi, o vaqıt tatarlarda caminiñ olmağanını hatırlay. Lâkin yerli sinagogağa kirgende, bir taşı üstünde arap yazısını kördi. Oña, qurucılıq malzemeleri bayağı paalı olğanı içün, bu sinagoganı camiden qurğanlarını añlattılar.

​Lutskte de tatarlar toplu yaşağan bir soqaq bar edi. Atta Lutsk tatarları qanunsız qurucılıq içün ortodoks ruhaniylerine qarşı mahkeme davasını açqan ediler: bu soqaqta tatarlardan izin alınmayıp, ortodoks kilsesi quruldı. Ternopol civarında tatar qasabası bar edi. Daa soñra o, şeer sıñırları içine kirip, zemaneviy Tatar soqağı oldı.

Ketirilip yerleştirilmeniñ açıq bir misali – Kovalövka qasabasıdır (zemaneviy Vinnıtsâ vilâyeti). Anda daa XVIII asırnıñ ekinci yarısında bir qaç tatar qorantasınıñ yaşağanına dair malümat bar. Olarda mescit, öz mollaları bar edi. Olar namazlarını arap tilinde qıla, lâkin sözlerniñ manalarını añlamay edi, sadece kerek olğan dualarnı ezberden ögrene ediler. Bu, meraqlı adiseler içün sebep ola edi, olar aqqında Mihail Yakuboviç yazdı: XIX asırda Yuvkivsk amayılında, daa XVIII asırda üküm sürgen sultan añıla.

Zemaneviy Lvivde Tatar soqağı bar, lâkin, ondan ğayrı, daa evel Tatar adını taşığan Krakovskaya soqağı da bar. Şeerge şimal tarafından Tatar araba qapısından keçip kirmek mümkün edi, araba qapısına yaqın yerde ise tatar qorantası yaşay edi.

Aqiqatta zemaneviy adlar ve mesken yerlerniñ episi tatarlarğa vastasız şekilde alâqalı degil: bazı tatar qulelerniñ adları, çölge doğru çıqqanları içün berildi. Özenlerdeki tatar keçitleri, tatarlarnıñ yolunda bulunğanları içün bu adlarnı ala ediler. İvanovo-Frankovsk vilâyetinde Tatarov şeeri bar, lâkin onıñ tatarlarğa alâqası yoq ve 1930 senesine qadar adı Tartariv edi.

Ğarbiy tatarlar bizim etnogenezimizde iştirak etti ve tarihımıznıñ bir qısmı ediler. Bir çoq sözümiz şarqtan keldi, bazılarınıñ manası ise muqaddes oldı, misal içün, «maydan» da çöl köçebeleriniñ tilinden alınğan sözdir.