«Qırımda er adımda qorqu uküm süre» – Britaniya jurnalisti

Britaniya frilanser jurnalisti Madelayn Rouç sabıq sovet saasında insan aqlarınıñ bozuluvı aqqında yaza. Onıñ yazğanlarını Britaniyadaki The Guardian, Amerikadaki Newsweek aftalığı ve bir sıra diger neşirler derc etti. Keçenlerde Rouç ilhaq etilgen Qırımnı ziyaret etip, yarımadada insan aqlarınıñ buzuluvları aqqında ikâye etti.

Qırımğa barğanda jurnalist hanımını tevqif ettiler. Ondan soñ o, Aqmescitte Rusiyeniñ kontroli altında olğan mahkemege çekildi. Madelayn Rouçnı, Rusiye TİNinden izin almağanı içün jurnalistniñ çalışuv qaidelerini bozğanında qabaatladılar. Ondan ğayrı, oña, tıbbiy sigortasınıñ olmağanına işaret ettiler. Neticede Britaniya jurnalistini Qırım territoriyasını terk etmege mecbur ettiler.

– 2014 senesiniñ martında Rusiye Qırımnı ilhaq etken soñ bir çoq insan aqlarınıñ ciddiy bozuluvları vaqiaları ve şu cümleden esassız tevqifler ve yaqalavlar, insanlarnıñ ğayıp oluv adiseleri, aşalav ve eziyetlev ve, eñ azından, yarımadada Rusiye akimiyetine qarşı çıqqan bir kişiniñ idam etilmesi qayd etildi. Qırımda, muntazam repressiyalar aqibetinde er adımda qorqu uküm süre. Rusiye FSBsiniñ hadimleri faaliyetçiler ve jurnalistlerniñ evlerini muntazam surette tinte, munasip tertipke riayet etmeyip, paralar, telefonlar ve bilgisayarlarnı musadere eteler. Siyasiy mabüslerniñ aile azaları da tevqif etile ve uquqsız olaraq apiste tutulalar.

Qırımtatarlar Rusiye tarafından yapılğan repressiyalarnıñ hususiy bir nişanı oldı, çünki tamam olar Rusiye işğaliniñ belki de eñ sabit muhalifleri olalar. Ukrainanıñ «QırımSOS» hayriye teşkilâtınıñ malümatına köre, 27 qırımtatar uydurılğan bir «ekstremizm»de qabaatlav boyunca tevqif etildi, 43 faaliyetçi, zan etilgenine köre, Rusiye işğalci ukümet tarafından alıp qaçıldı. Olarnıñ 18-i ale daa habersiz ğayıp olğan sayıla, 6-sı ölü tapıldı.

Rusiye, ğaliba, mahsus nasıldır «ekstremizm telükesi»niñ mevcüt olğanı aqqında aytıp, ilhaq etken bu Ukraina regionını daa ziyade bastırmaq istey. Bunıñ neticelerini isteseñ bile, eksiltemezsiñ. 100-den ziyade qırımtatar balası babalarını coydı, ve siyasiy mabüslerniñ bir çoq qorantası ağır vaziyette buluna. 30 biñ qırımtatarnıñ Ukrainanıñ başqa qısımlarına ketmesi, çoq şey añlatqan vaqiadır.

– Rusiye tarafından Qırımnıñ ilhaqı yarımadanıñ medeniy ve diniy çeşitligine nasıl tesir etti?

– Rusiye tarafından işğal etilüv, iç şübhesiz, yarımadada em medeniyet, em dinge toqundı. Yerli mektepler Rusiye oquv programmalarını qullanmağa mecbur oldılar, ukrain ve qırımtatar tillerinde oqutuv ise aman-aman tolusınen toqtatıldı. İlhaqtan evel Qırımda 1400 din cemiyeti bar edi, daa 674 cemiyet munasip qaydsız faaliyet köstere edi. Şimdi Qırımda yalıñız 53 qayd etilgen diniy cemiyet bar. 22 «Yehova şaatları» cemiyetiniñ episi yasaq etildi.

Evelden yerini tutucı terapiya kursunı alğan narkotik tüşkünleri kibi yerli ealiniñ eñ qolay zararlana bilecek vekilleri içün Rusiye ilhaqı ayatları içün telükege çevirildi. Ömür saqlanması içün muim olğan yerini tutucı tedaviylevniñ Rusiyede yasaq etilmesi, Qırımda 800-ge yaqın heroin tüşküniniñ bir anda er angi tedaviysiz qalğanına ketirdi. Bu, olardan eñ azından 100-üniñ ölümine ketirdi. Tedaviylevniñ yoqluğı şaraitinde bir çoq narkotik tüşküni ğayrıdan «soqaqtan alınğan» narkotiklerni qullanmağa başladı. Bu ise, öz nevbette, İnsannıñ immunitet yetişmezligi virusınıñ (VİÇ) yuquv seviyesiniñ artmasına ketirdi.

Umumen, açıqtan aytqanda, Qırımnıñ bir çoq sakini, Rusiye işğali ayat standartlarını eyileştirecek, dep umüt ete edi. Aqiqatta ise öyle oldı ki, er şeyniñ fiyatı birden arttı, aylıqlarnen pensiyalar ise artmadı, turizm ve köy iqtisadiyatı kibi yetekçi saalar işğalden aynı bunıñ kibi zarar kördiler.

– Azat ve mustaqil haber vastaları içün Qırımda olıp keçken vaqialarnıñ bütün manzarasını aydınlatmağa keder etken baş mania nedir?

– Rusiyeniñ haber vastalarına dair sıñırlayıcı qanunları ve jurnalistlerni qorqutuv, insan aqları saasındaki bozuluvlarnıñ aydınlatılması içün telüke doğuralar. Rusiye tarafından işğal etilgen Qırımda Qırım ve Ukrainanıñ kütleviy haber vastaları artıq çalışıp olamaylar. Ukraina tele yayınlayıcılarnıñ yayınları Rusiyeden kelgen yayınlarğa deñiştirildi. Buña ilâve olaraq, bir çoq yerli ve Ukraina medialarına internet vastasınen irişüv de qapatıldı. Qırımda bir vaqıt bayağı plüralistik olğan media-landşaft yerine şimdi Kremlniñ yekâne noqtai-nazarı uküm süre. Ondan ğayrı, FSB yerli sakinlerni, Rusiye işğalini qabul etmegenini ifadelegen insanlarnı çaqmağa teşviq ete. İnsanlar şahsiy suhbetlerini bile, ifade musait ise, «filtrlemege» mecburlar. Jurnalistler de qorqutıla, ucümge oğray ve atta tevqif etileler. Olarnıñ bir çoqları Ukrainanıñ diger qısımlarına ketti, qalğanlar ise şahsiy mesajlarında belli bir tsenzuranı qullanmağa mecburlar.

Asılında, bu yılnıñ yanvarinde qırımtatar siyasiy mabüslerniñ qorantalarından intervyü almaq içün Aqmescitni ziyaret etkenimde özüm de buña oşağan şeylerge şaat oldım. Standart «immigratsion teşkerüv» vaqtında polisler meni, bölgege meraqım aqqında ve ne mevzuda yazmaq istegenimni soradılar. Maña: «Seniñ Qırımdaki vaziyetten memnün olmağan yerli sakinler ile körüşkeniñni bildirgen şaatlarımız bar. Biz seniñ «ilhaq» sözüni qullanğanıñnı da bilemiz. Bu söz yalan ve aqaretleyicidir, biz onı begenmeymiz. Ondan ğayrı, seniñ video çıqarıp başqa kişilerge yollağanıñnı bilemiz. Bu kişiler saña ne dedi?», – dediler.

Men bazı suhbetlerni videoğa çıqarıp, Aqmescitke yollay edim. Polisler ya kerçekten de «şaatlar»nı közde tuttı, ya da sadece blef yapa ediler. Er ne olsa da, maqsatları, men kimnen körüşecek ya da ne yazacağımnı saylağanda bir kere daa yahşı etip tüşüneyim dep, menim er zaman nezaret altında olğanımnı añlatmak edi. Qorqutuv anda büyük rol oynay. Bir arada polis memurı mahkemede işimniñ baqılacağından evel maña, aşamaq keregimni aytıp, «sen ne vaqıt bir daa azat olacaqsıñ, belli degil», dedi.

– Siz Qırımda yerli eali tarafından Rusiyeniñ Ukrainağa ait yarımadanı işğal etkenine qarşı er angi şekilde narazılıq kösterilgenini kördiñizmi?

– Yoq, men iç bir narazılıq kösterilgenini körmedim. Bugünki Qırımda cemiyet içinde boysunmama areketler ğayet havflı. Keçken ayda polis, Han sarayı ögünde bu binanıñ sözde «restavratsiya»sına qarşı narazılıq kösterip bir kişilik piketke çıqqan qadınnı tevqif etti. Qırımtatarlarnıñ fikrine köre, bu işler asılında o tarihiy yerni mahv eteler. Keçken yılnıñ dekabrinde 70-ten ziyade qırımtatar faaliyetçisi yaqalandı. Bu insanlar, Rusiye tarafından işğal etilgen Qırım yarımadasınıñ türlü yerlerinde barışıqlı bir kişilik numayışlar yapqanları içün mahkemege çekildi ve cezalandılar. Polis, o bir kişilik piketlerge, «iznsiz yapılğan kütleviy narazılıq çıqışları», dep qıymet kesti. Piketlerniñ iştirakçilerine 10-ar biñ ruble miqdarında cöremeler tayin etildi. Yarımadada orta aylıqnıñ miqdarı 24 biñ ruble olğanına köre, bu bayağı büyük bir paradır.

Narazılıq başqa usullarnen ifade etilse daa uyğun olacaqtır. Memnuniyetsizlik, esas olaraq, şahsiy tarzda bildirile, lâkin diger yollar da bar. Bunıñ açıq surette havflı olğanına baqmadan ecnebiy jurnalistnen körüşüv, Qırımda vaziyetten memnun olmağanlar içün cesür bir adımdır.

Lâkin Qırımda bir çoq insanlar içün narazılıq – yekâne yoldır. Hatırlayım ki, 2016 senesiniñ mayısında alıp qaçılğan Ervin İbraimovnıñ babası Umer İbraimovnı, ecnebiy jurnalistnen laf etmege qorqmayımmı, dep sorağanımda Umer, onıñ içün, özüne qarşı kelecekte ne olacağı şimdi endi epbir, dedi. Olar oğlunı tutıp aldı, olar endi Umerniñ öz ayatını tutıp aldılar.

– Şimdiki vaziyette Qırımğa bir daa qaytır ediñizmi?

– Kelecekte Qırımğa qaytmaq ister edim. Maña kelse, jurnalistlerniñ anda ne olğanını bildirmeleri pek muimdir. Lâkin Qırımğa ekinci sefer barğanda men daa diqqatli olacam ve, ondan ğayrı, bir gruppa başqa adamlar ile kezecem.