İlhaq etilgen Qırımda, «restavratsiya» körünişini yapıp, qırımtatar mimarcılığınıñ abidesi – Han sarayını nasıl mahv eteler? Onıñ saqlanması içün ne yapmaq mumkün? Dünya toplulığı Qırımdaki tarih abidelerini qorçalay bilecekmi?
Bu mevzularda Qırım.Aqiqat Radiosı efirinde «Han sarayı» muzey-qoruğınıñ sabıq mudiri Elmira Ablâlimova ile laf etemiz.
– Bağçasaray tarih ve medeniyet qoruğınıñ asılında ne olğanını añlatırsızmı?
Han sarayı – qırımtatarlarnıñ maneviylik diregi, tamır halqınıñ bu topraqta üç yüz yıllıq devletçiligini tasdiqlağan yekâne obyekttir
– Qoruqta 100-den ziyade obyekt ve şu cümleden Bağçasaraydaki Han sarayı kompleksi bar. Bu, em saray meydanı, em at ahırı korpusı, kitaphane ve al-azırda esas sergilev zalları bulunğan baş korpus, küçük farsiy azbar, «Şain qulesi», han mezarlığı, büyük ve küçük Han camileri, üç köpür ile pekitilgen özen kenarıdır. Bu, 16-18-nci asırğa ait binalar ve eserlerden ibaret qocaman bir komplekstir.
Han sarayı unikaldir, çünki o, Çingiz sülâlesiniñ yekâne saray kompleksi. O, Qırım Hanlığı mimarcılığınıñ yekâne kompleksidir. O, qırımtatarlarnıñ maneviylik diregi, tamır halqınıñ bu topraqta üç yüz yıllıq devletçiligini tasdiqlağan yekâne obyekttir.
Han sarayı, 17-nci asırdan başlap, qırımtatarlarda er vaqıt siyasiy ayatlarınıñ merkezinde buluna edi. 1917 senesinde Noman Çelebicihan başlığındaki Birinci Qurultay tamam Han sarayında ötkerilgen edi. Bizim birinci delegatlarımız da Han sarayında halqqa yemin ettiler. Onıñ qırımtatar halqı içün büyük emiyeti, büyük simvolizmi bar.
– Qoruqnıñ rehberi olğan zamanıñız aqqında ikâye etiñiz. O zaman neler ola edi?
– 2014 senesinde men Bağçasaray rayon memutiyetinde çalışa edim ve devlet hizmetinde çalışmaycağımı pek yahşı añladım: biz Ukraina devlet hadimleri olaraq yemin ettik. Bölge meclisi meni qoruqnıñ rehberi vazifesine tevsiye etti. Daa evel bizde, qoruq rehberi Valeriy Naumenko ile problemalar bar edi. O, tarihnıñ belli bir devrini ögrenmek istemey, qoruqta çalışqan qırımtatarlarğa qarşı diskriminatsion munasebet köstere edi. Menim içün bu, büyük bir şeref edi. Obyektni saqlap qalmaq ve qırımtatar medeniyetiniñ bu qatlamını inkişaf ettirmek, eñ büyük maqsadım edi. Vazifege tayin etilüv pek murekkep keçti. Onı narazılıq mitingleri taqip etti. Lakin, daa soñra maña, biz qoruqta konstruktiv muitni yarata bildik, kibi keldi.
– Rusiye tarafından ilhaqtan evel saray nasıl vaziyette edi?
– Bu sualge bir taraflama cevap bermek qıyın. 2014 senesine qadar Bağçasaray qoruğı cumhuriyetniñ idaresinde edi. Onıñ inkişafınen bağlı büyün meseleler, kelip, Qırım Medeniyet nazirligi, QMC Nazirler şurası, Qırım Yuqarı Radasına tirele ediler. O vaqıt Qırımda Rusiyege zil tutqan, gizlenmeden tatarofobik olğan baqışlar inkişaf ete edi. Qırımtatar medeniyeti, tarihı, ananeleri ile alâqalı olğan bütün meseleler belli bir basamaqta çanalatıla edi. Buña Qırımda keçken siyasiy ceryanlar tesir ete edi. Misal içün, qoruqqa milliy statusını berüv meselesi çezilmey edi. Albu ki, bu, onıñ UNESCO cedveline kirsetilmesi içün kerek edi. Soñundan işğalge yardım etken Qırım Yuqarı Radasınıñ deputatlarını qandırmaq pek qıyın edi.
Maliyeniñ ayırılması aqqında asıl da aytmayım. 2000-nci senelerinden başlap, Qırımnıñ üç büyük qoruğı – Bağçasaray, Livadiya muzeyi ve Vorontsov sarayını öz-özüni temin etüvge keçirdiler. Bunı, qoruqlar özleri de çoq para qazana ve öz-özüni temin ete bilirler, dep añlata ediler. Lâkin qoruq – bu bir komplekstir. Anda 200-ge yaqın kişi çalışa, episi aylıq ala. Kommunal tölevler, arheologik ve tetqiqiy faaliyetler, obyektlerniñ restavratsiyası ile bağlı olğan er künlük masraflar bar. Neticede, bilet satılışından elde etilgen paralar er künlük ihtiyaclarğa kete edi, ilim ve inkişaf içün masraflarnıñ ise sözü bile yapılmay edi. Bunıñ neticesinde ayrı obyektler kerçekten de restavratsiyağa muhtac ediler. Aynı zamanda, şimdi bazı siyasetçiler bu vaziyette Kyivni qabaatlay, ve bu büyük bir ayın-oyundır, çünki bunıñ ayıbı özlerindedir.
– Qırımdaki Rusiye ukümeti tarafından rekonstruktsiya ya da restavratsiya denilgen işlerge ekspertler mahv etüv deyler. Ne içün?
– Terminologiyada bile ayın-oyun elementleri bar. Biz kimerde «rekonstruktsiya» termininiñ, kimerde ise – yaqında Qırımda keçken halqqa açıq diñlemelerde olğanı kibi – «tamir-restavratsiya işleri» terminleriniñ qullanılğanını köremiz. Vesiqalarda ise başqa adnı köremiz: qazağa qarşı ilk nevbetteki işler. Maña köre, yapılğan iş asılında rekonstruktsiyadır, ve bunı yapmaq qatiyen mumkün degil: 16-ncı asırğa ait abide içün adiy qurucılıq normalar qullanıla. Böyle vaziyette yalıñız restavratsiya aqqında söylemek mumkün.
Biz ne leyha, ne ilmiy ekspertizanı köremiz. Yalıñız obyektniñ fiyatına dair ekspertiza yapıldı. Lâkin muendislik qararları ne derecede doğru qabul etildi – bu hususta iç bir şey aytılmay. İş başlanmadan evel mutlaqa bir sıra tetqiqat yapılıp, olar şu suallerge cevap bermek kerek edi: divarlar yükke ne derecede dayana bilecek, bina tübündeki topraqnıñ vaziyeti ne, kiramet nasıl vaziyette buluna, onıñ dım ala bilüv derecesi ne?
– Qırımnıñ Rusiye ukümeti, Han sarayındaki işler, obyektni saqlap qalmaq içün yapıla, yaqında bu munasebet ile halqqa açıq diñlemeler ötkerildi. Aytılğan sözlerniñ çoqu, Han sarayınıñ bir çoq elementleri qullanılmaz alda bulunalar, manasına kele. Siz bu hususta ne tüşünesiz?
– Bu quru sözler, tetqiqatlarnıñ neticelerini köstermek daa doğru olur edi. Men bu diñlemelerni diqqatnen közettim. Olarda bir qaç mesaj bar edi. Men eşitken birinci mesajları: «Bizge para ayırıldı, ve biz onı menimsemek kerekmiz». Ekincisi – leyhanıñ muellifine ait: (Han sarayı – QA) damınıñ konfiguratsiyası pek murekkep ve anda pek az yer olğanı içün, onıñnen birlikte aynı vazifeni körecek konstruktsiyanı qoyıp olamadıq, ve bu sebepten bütün damnı alıp taşlamağa mecbur oldıq. Kirametke kelgende, Bağçasaray rayonında böyle kirametni tapmaq pek qıyın edi, hadimler ise onı temizlegende zararlamaq mumkün ediler, bu sebepten İtaliyadan sımarladıq, degenlerini eşittim. Ve daa bir açıq mesaj bar edi: «Nesillerimiz begenmese, bunı deñiştire bilirler».
– Diñleyicilerimiz soray: Han sarayınıñ üstüni ğayrıdan qapatsalar, bunıñ ne zararı bar? O, bunan evel de ğayrıdan qapatılmaq mumkün edi. Bunıñ faciası ne?
Tamır halqınıñ yoq etilmesine doğrultılğan siyaset yapıla. Olarnıñ Qırımda ömürge keçirgen ideologiyasında bizler içün yer yoq
– Biz bu obyektiñ aqiqiyligini ğayıp etemiz. Han sarayı – bu bir komplekstir, onıñ umumiy reprezentativ vazifeleri bozulacaq, çünki İspaniya kirametiniñ renki, formatı, konfiguratsiyası bam-başqa. O, umumiy kontekstten çıqarılacaq. Biz, saraynıñ tamirlerinen bağlı olğan büyük bir tetqiqat qatlamından marum qalamız. Kirametke qarşı böyle munasebet, bu yapılğan işlerniñ kelecekte evelki alğa qaytarılmasına imkân bermeycek. Başındaki körünişini qaytarmağa imkânımız olmaycaq: autentik kerişler endi yoq, biz olarnı artıq ğayrıdan yerlerine qoyamamız, kiramet yoq, bu sebepten biz bu abideniñ büyük bir qatlamını ğayıp ettik.
Biz şimdi Kyivde tetqiqiy teşkilâtlarnen çalışamız. Şimdilik hulâsalarını almadıq, lâkin bu kirametlerni nasıl alıp taşlamaq kerek olğanını muzakere ettik. Onı eñ azından nomeralamaq, tarihiy qıymetini tetqiq etmek kerek edi. Anda ustalarnıñ tamğaları olğan kirametler bar edi, kirametlerniñ bir qısmı sırnen qaplı edi. Bu iş yapılmadı.
– Siziñ fikriñizce, Rusiye ukümeti, Qırımnıñ tamır halqına ait tarih ve mimarcılıq abidelerini mahv eterek nasıl maqsatqa irişecek ola?
– Maña köre, Rusiyede etnosiyaset yoq, anda bütün ğayretler ealiniñ assimilâtsiyasına, tarihiy hatırasınıñ silinmesine doğrultıla. Menim fikrimce, Qırım sakinleriniñ başlarına bu lozunglarnı qaqıp qoymaq, Qırımnıñ qırımtatar komponentini silip taşlamaq içün Qırımda bu qalıp qullanıla. Olarnıñ Qırımda ömürge keçirgen ideologiyasıda bizler içün yer yoq. Bu, işğalni aman-aman toplu surette qabul etmegen, qarşılıq köstermege devam etken ve «azatlıq», «insan aqları» sözlerine büyük emiyet bergen insanlar içün magnit olğan halqtır. Tamır halqınıñ yoq etilmesine doğrultılğan siyaset yapıla. Onı susturacaq, icret etmege mecbur etecek olalar.
